Ο Γλαύκος Αλιθέρσης, μαζί με τον Πέτρο Μάγνη, θεωρείται ότι συγκαταλέγεται στους σημαντικότερους αιγυπτιώτες ποιητές ύστερα, βέβαια, από την κορυφαία μορφή του Καβάφη και σε μεγάλη απόκλιση από τον τελευταίο. Αν ο Καβάφης βρίσκεται στο κέντρο του κύκλου ο Αλιθέρσης και μαζί του ένας ικανός αριθμός ποιητών κινούνται στον περίγυρο διανθίζοντας και συμπληρώνοντας τον ενδιάμεσο κενό χώρο. Η σημασία και η προσφορά τους δεν έχουν αποτιμηθεί επαρκώς ακόμη μέχρι τις μέρες μας, γεγονός που σηματοδοτεί αξιοπρόσεκτη έλλειψη για μια συνθετική και σφαιρικότερη μελέτη της πνευματικής και διανοητικής εν γένει κίνησης της αλεξανδρινής παροικίας και, συνολικότερα, των ελληνικών παροικιών στην Αίγυπτο.
Είναι, νομίζουμε, εξαιρετικά ενδιαφέρον και ελκυστικό για τον επίδοξο μελετητή της νεοελληνικής γραμματείας να ερευνήσει και να φωτίσει με τη δέουσα προσοχή, συνδυαστικά, διαλεκτικά και αντιστικτικά όχι μόνο τις δεσπόζουσες μορφές, αλλά όλες εκείνες τις ποικίλες λογοτεχνικές και διανοητικές κινήσεις, τάσεις, ροπές, ιδέες και ρεύματα που θα μπορέσουν να ερμηνεύσουν το μοναδικό, σε μεγάλο βαθμό, φαινόμενο για τον νεότερο απόδημο ελληνισμό μιας εξαιρετικά πολύμορφης, πρωτότυπης και πλούσιας διανοητικής διαδρομής.
Ύστερα από την παραπάνω μικρή παρένθεση ας γυρίσουμε ξανά στον «ελάσσονα» ποιητή Γλαύκο Αλιθέρση, ψευδώνυμο του Μιχάλη Χατζηδημητρίου, ο οποίος σε νεαρή ηλικία άφησε τη Λεμεσό, την αγαπημένη γενέθλια πόλη του, για να μεταναστεύσει στην Αλεξάνδρεια. Μετά τις γυμνασιακές σπουδές πήγε στην Αθήνα για να σπουδάσει φυσική αγωγή. Εκεί στα φοιτητικά χρόνια του ήρθε σε στενότερη γνωριμία με τους ελληνικούς λογοτεχνικούς κύκλους και τις πνευματικές αναζητήσεις της εποχής. Τότε έγραψε την ποιητική συλλογή Γαλανά δαχτυλιδάκια (1919), την οποία, σε μεταγενέστερη αποτίμηση του έργου του, περιέγραψε ως «βιβλίο των μιμήσεων». Στη συνέχεια κυκλοφόρησε στα 1921 τα Κρινάκια του γιαλού και δύο χρόνια αργότερα, στα 1923 τους Οραματισμούς του εωσφόρου, μιας συλλογής όπου διακρίνεται καθαρότερα πλέον η προσωπική γραφή του ποιητή, ο οποίος αρχίζει να βρίσκει την δική του διακριτή φωνή. Εργάστηκε ως γυμναστής στα εκπαιδευτήρια της Ελληνικής Κοινότητας Αλεξάνδρειας. Επαναπατρίστηκε στην Κύπρο το 1963 όπου δυο χρόνια αργότερα απεβίωσε.
Ο Αλιθέρσης, στη γνωστή διαμάχη για την πρωτοκαθεδρία μεταξύ του Καβάφη και του Παλαμά, συντάσσεται ανεπιφύλακτα με τον τελευταίο, όχι τόσο επειδή η ποίησή του συγκλίνει με την παλαμική όσο, μάλλον, για λόγους ιδιοσυγκρασιακής συγγένειας. Στα 1934, ένα μόλις χρόνο μετά τον θάνατο του αλεξανδρινού ποιητή, κυκλοφόρησε το βιβλίο Το πρόβλημα του Καβάφη, ένα κείμενο με το οποίο επιχειρεί να αποτιμήσει απαξιωτικά την καβαφική ποίηση υπερτονίζοντας τις αρνητικές εντυπώσεις του ανθρώπου σε βάρος του δημιουργήματός του. Παραθέτουμε τις πρώτες γραμμές του κειμένου που προδιαθέτουν σε μεγάλο βαθμό για όσα ακολουθούν:
«Η καθαρή αξία της προσωπικότητας του Καβάφη, νομίζω δε βρίσκεται τόσο στην ποίησή του, όσο στις «φήμες» που ο μεγάλος εκείνος ηθοποιός κατόρθωσε να δημιουργήση. Ο Καβάφης δημιούργησε φήμες για τη ζωή του και φήμες για την τέχνη του. Ο τρόπος της ομιλίας κ’ η προφορά του, η στάση κ’ η χειρονομία του, η απόκρυψη της ηλικίας κ’ η φαινομενικά ιδιόρρυθμη και σαν αποτραβηγμένη από την κοινωνία ζωή του, από τη μια∙ κι απ’ την άλλη, ο παράξενος ιστορισμός του με τα παράξενα θέματα και πρόσωπα που αγκαλιάζει ο στίχος του, τα ύπουλα και θεληματικά ξεκαρφώματα του, ενάντια των καθιερωμένων στην ποίησή μας μετρικών συστημάτων και μεθόδων, οι φωναχτές και εξεζητημένες του ομοιοκαταληξίες, σπάνιες μα συχνά κωμικές, τα feuilles volantes κ’ η μυστική κυκλοφορία των ποιημάτων του. Και γύρω του, και πάνω απ’ όλα, οι ψίθυροι για ένα εντελώς αλοιώτικο τρόπο ζωής, με πρόσωπα ύποπτα, με υποκείμενα καταδικασμένα στην κοινή αντίληψη και ξεγραμμένα στην εχτίμηση της κοινωνίας. Μυστικές πληροφορίες και διάδοσες για μια ζωή δοσμένη και ζυμωμένη με σκάνδαλα και διανθισμένη με μύθους κι αλήθειες».
Παρόλα αυτά, σύμφωνα με τον Μανώλη Γιαλουράκη, ο Αλιθέρσης, «μετά τον θάνατο του Καβάφη, υπήρξε ο κορυφαίος της αιγυπτιώτικης ποίησης. Κι ο στερνός της».
Ο Κύπριος ποιητής υπήρξε ανήσυχο πνεύμα δοκιμάζοντας διαφορετικές τεχνοτροπίες και παρακολουθώντας με ενδιαφέρον τα λογοτεχνικά ρεύματα της εποχής του. Αν και κυρίως ασχολήθηκε με την ποίηση, ωστόσο, έγραψε μια αξιόλογη συλλογή διηγημάτων με τίτλο Αράχνες (1936), μια σειρά από κείμενα κριτικής, από τα οποία ξεχωρίζουν εκείνα για τον Νίκο Σαντορινιό και τον συμπατριώτη του Νίκο Νικολαΐδη, μετέφρασε με αριστοτεχνικό τρόπο ποιήματα του Ρούπερτ Μπρουκ και δημοσίευσε δύο θεατρικά δράματα, ενδιαφέροντα για ανάγνωση αλλά χωρίς αξιώσεις να παρασταθούν στη σκηνή.
Αξίζει να παραθέσουμε ορισμένες ζωηρές περιγραφές του Μανώλη Γιαλουράκη για τον άνθρωπο-ποιητή:
«Γνωστός σα δάσκαλος και σε κείνους που δεν τον διάβασαν ποτέ, με τον ιδιόρρυθμο χαρακτήρα του και την ιδιόμορφή του αντίληψη της ζωής, έμεινε ως το τέλος ένας αλεξανδρινός «τύπος». Αρεσκόταν πολύ να περιτριγυρίζεται από νέους και να διηγείται ανέκδοτα και αναμνήσεις. Το καθιερωμένο του γνωστό «στέκι» ο Αθλητικός Όμιλος Ιβραημίας, συγκέντρωνε σχεδόν κάθε βράδυ νεαρούς διανοούμενους που τον άκουαν με σεβασμό. Ήτανε τότε συνταξιούχος… Σ’ ελληνικά μπακάλικα ο Αλιθέρσης έκανε πότε-πότε τραπέζια σε φίλους… Αλλά και «στο πόδι» έπινε συχνά στην Ιμπραημία. Ήταν ένας αληθινός εραστής της Αλεξάνδρειας που δεν ήθελε να πιστέψει πως ζούσε τη διάλυση της παροικίας. Όταν έφυγε για την Κύπρο έφυγε με μισή καρδιά».
Ο Αλιθέρσης σε πολλά ποιήματα της πρώτης περιόδου με έντονη νοσταλγία και καημό θυμάται και αναλογίζεται τα παιδικά χρόνια στη γενέθλια πόλη του, τη Λεμεσό:
«…Τώρα μονάχα νοσταλγώ ένα γυρισμό∙ να ζήσω
μες στο ίδιο σπίτι ταπεινός και νάχω συντροφιά
τα πράματα όλα που έτυχε παιδάκι ν’ αγαπήσω
και στα ίδια ζώντας να με βρουν τα γερατιά.»
Ωστόσο, από την Κύπρο, όπου επέστρεψε συνταξιούχος και έμεινε μονάχα δυο χρόνια πριν τον θάνατό του, νοσταλγεί την άλλη πατρίδα που εγκατέλειψε για πάντα, την Αλεξάνδρεια, όπου άφησε το «μισό εαυτό του», τους νεκρούς και ζωντανούς φίλους και πολλούς από τους πρώην μαθητές του. Αυτό το μετέωρο συναίσθημα είναι επίμονο και βασανιστικό στην περίπτωση του Αλιθέρση, όπως και πολλών λογοτεχνών της διασποράς, φανερώνοντας τη δυστοπία του βίου του μετανάστη, του πρόσφυγα, του εξόριστου, ο ορίζοντας του οποίου διαρκώς μετακινείται δίχως να βρίσκει ένα σταθερό σημείο ηρεμίας και γαλήνης.
Η σπαρακτική κραυγή του ποιητή βρίσκει την πιο καθαρή λυρική έκφρασή της στην ποιητική συλλογή Μυστικός δείπνος (1944), ένα έργο με το οποίο θρηνεί τον θάνατο της πολυαγαπημένης κόρης του. Ο ίδιος σημειώνει: «Τα ποιήματα αυτά, που αφιερώνονται στην αξέχαστη Γλαύκη, δεν είναι παρά συνδυασμοί αισθημάτων και στοχασμών, προσαρμοσμένων στη μουσική διάθεση της στιγμής, που συνηθίσαμε καταχρηστικώς ν’ αποκαλούμε: στιγμή εμπνοής. Εικόνες και ίχνη μυστικισμού ανευρίσκονται κάπου. Μα ποτέ δεν ξεχνώ το Ελληνικό φως. Κι όταν ακόμα τη φωνή μου την εξαντλώ σ’ ένα επιφώνημα λύπης ή θαυμασμού και τότε πάλι δεν είναι άγονη. Περιέχει βαθύτερο, απ’ ότι μπορεί να συγκρατήσει μια εικόνα, στη συνθετότερη ουσία της. Ο παραλογισμός και τ’ όνειρο, που κεντρίζοντας τη διάθεση, σα να εξουσιάζουν το τραγούδι μου, δεν είναι η αναζήτηση καινοτροπίας. Γιατί η υφή μένει κλασσική».
Οι κριτικοί του έργου του διαπιστώνουν μια επικράτηση ενός ιδιότυπου λογιοτατισμού στις τελευταίες συλλογές του, γεγονός που αποστερεί ζωτικούς χυμούς από την ποιητική δημιουργία του.
Ωστόσο, αποτιμώντας την προσφορά του Αλιθέρση στα νεοελληνικά γράμματα ο Γιαλουράκης υποστηρίζει: «μια αισθητική αξιολόγηση της αιγυπτιώτικης λογοτεχνίας, μ’ οσοδήποτε αυστηρά κριτήρια, θα διαφυλάξει για τον Γλ. Αλιθέρση μια δεσπόζουσα θέση. Στη νεοελληνική λογοτεχνία, άλλωστε, η θέση του ανάμεσα στους ποιητές του «ελάσσονος λόγου», είναι εξασφαλισμένη». Ο Ι. Μ. Χατζηφώτης παρατηρεί: «Ο Γλαύκος Αλιθέρσης δεν είναι μόνο ένας από τους σημαντικότερους ποιητές της περιόδου, αλλά και ένας από τους πιο αξιόλογους τοων αλεξανδρινών Γραμμάτων».
