Category: ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΑΦΙΕΡΩΜΑ

Το Σουεζιανό Bel Air

του Νικόλαου Νικηταρίδη

Σημείο αναφοράς στο ελληνικό Σουέζ το ξενοδοχείο Bel Air, το οποίο βλέπουμε σ΄ αυτή τη σπάνια φωτογραφία του 1920, κτίστηκε στις αρχές του περασμένου αιώνα από τον πατέρα του Gustave Jahier και ευδοκίμησε στον ξενοδοχειακό κλάδο της ευρύτερης περιοχής.

Όταν πέρασε στα χέρια του Gustave και επειδή αυτός ζούσε στη Γαλλία, το διαχειριζόταν ο Σακελλάρης Ζαχαριάδης, ένας Κυπρο-Κασιώτης Σουεζιανός, από το 1945 ως το 1960 που επαναπατρίστηκε.

Όταν επέστρεψε στο Σουέζ ο Gustave, χωρισμένος από την πρώτη του σύζυγο Christine, παντρεύτηκε τη Σοφία Στρατηγού, η οποία και κατ΄ ουσία κρατούσε τα ηνία του ξενοδοχείου ως το ΄80, οπότε πουλήθηκε σε κάποιον Αιγύπτιο που το γκρέμισε και στη θέση του σήμερα δεσπόζει μία πολυκατοικία.

Ας μείνει λοιπόν αυτή η φωτογραφία ένα θυμητάρι του Αιγυπτιώτικου χθες στις όχθες της Ερυθράς…

Την Κυριακή της Ορθοδοξίας 24 Μαρτίου, η Ελληνική Κοινότητα Αλεξανδρείας τιμά και μνημονεύει τους Μεγάλους Ευεργέτες της στον Καθεδρικό Ιερό Ναό του Ευαγγελισμού της Θεοτόκου!

Είναι μια οφειλή των σημερινών Αιγυπτιωτών Ελλήνων, έναντι των προγόνων τους και των ισχυρών παρακαταθηκών που τους άφησαν με τις υλικές και πνευματικές ευεργεσίες τους!

Άλλωστε σε καμία άλλη Παροικία Ελλήνων, σε παγκόσμια κλίμακα δεν  κατεγράφησαν τόσοι πολλοί ευεργέτες όσοι στην Αλεξάνδρεια.

Είναι τοις πάσι γνωστά τα επιτεύγματα των Αλεξανδρινών τα οποία προήλθαν μέσα από τις προϋποθέσεις και τις δυνατότητες που τους παρείχαν ευεργετήματα, όπως: τα εκπαιδευτήρια, τα ορφανοτροφεία, τα γηροκομεία, τα νοσοκομεία, τα αθλητικά στάδια και μια σειρά άλλα σπουδαία μορφωτικά, κοινωνικά και πολιτισμικά κέντρα.

Πάνω απ΄ όλα όμως, οι Αιγυπτιώτες είχαν τοποθετήσει στην καρδιά τους τον Ευαγγελισμό!

Η αρχιτεκτονική του αισθητική, το εντυπωσιακό μέγεθός του, η εσωτερική ναοδομία του, οι σπάνιες αγιογραφίες του, το περίλαμπρο ιερό του με την Αγία Τράπεζα, οι μοναδικοί για την τεχνική τους κυρίαρχοι στύλοι του και τα επιβλητικά καμπαναριά του, κατέστησαν τον Ευαγγελισμό το θρησκευτικό στολίδι της Ελληνικής Παροικίας και όχι μόνο. Αποτελεί τον εντυπωσιακότερο και μεγαλύτερο Ελληνορθόδοξο Ναό της Αφρικής.

Είναι ένα περίλαμπρο μνημείο Βυζαντινού ρυθμού Βασιλικής, ορθογώνιος χωρίς τρούλο και έχει εμβαδόν 1.155,23 τετρ. μέτρα. Ο αυλόγυρος του Ναού έχει επιφάνεια 2.053, 74 τετρ. μέτρα.

Η Ελληνική Κοινότητα Αλεξανδρείας στην οποία ανήκει ο Ιερός Ναός, συνδέθηκε άρρηκτα μαζί του, μέσα από ένα ισχυρότατο παρελθόν που τον ανέδειξε ως το κέντρο όχι μόνο της Ορθοδοξίας αλλά και του Ελληνισμού στην ένδοξη χώρα του Νείλου.

Επόμενο ήταν το ενδιαφέρον της Ελληνικής Κοινότητας Αλεξανδρείας, να είναι πάντα έντονο και οι προσπάθειές της άοκνες έτσι ώστε ο Ναός του Ευαγγελισμού να συντηρείται, να καλλωπίζεται και να προστατεύεται από τις φθορές του χρόνου.

Άλλωστε  όλες οι θρησκευτικές και εθνικές εορτές, δοξάζονται και τιμούνται πάντα με την παρουσία των πολιτειακών και κοινοτικών θεσμών της Αλεξάνδρειας. Της πόλης  του ιδρυτή της Μεγαλέξανδρου, των φιλοσόφων, των ευεργετών και κυρίως των Μεγαλομαρτύρων της Ορθοδοξίας.

Στον εσωτερικό του χώρο, οι μαθητές όλων των βαθμίδων της ελληνικής εκπαίδευσης, εισέπραξαν τα πρώτα τους θρησκευτικά και εθνικά βιώματα, οι πρόσκοποι, τα λυκόπουλα και οι οδηγοί, οι ενήλικες, οι πρεσβύτεροι γονείς μας και προγονοί μας, αισθάνθηκαν την λυτρωτική ελπίδα να πηγάζει απ΄ το λόγο του Ευαγγελίου, της Αγάπης και της Συνύπαρξης.

Χρόνια ολόκληρα η ιστορία συνεχίζεται αδιάκοπα και ο Ευαγγελισμός με τη θωριά τού Πάπα και Πάτριάρχη Αλεξανδρείας και πάσης Αφρικής Θεόδωρου Β΄, εορτάζει όλες τις σπουδαίες και σημαίνουσες ημέρες, με την παρουσία του  χριστεπώνυμου ποιμνίου της αλεξανδρινής παροικίας.

Γι αυτό και το έτος 2002 το καύχημα των Ελλήνων της Αιγύπτου, βρήκε αρωγό για την συντήρηση και αποκατάστασή του την ευγενή και γενναιόδωρη χορηγία του Κοινοφελούς Ιδρύματος «Αλέξανδρος Σ. Ωνάσης».

Στις 2 Απριλίου 2006 άνοιξαν και πάλι οι Θύρες τού Ναού και η πορεία της Όρθόδοξης Χριστιανοσύνης συνεχίστηκε μέσα από την ιερά Πατριαρχική τελετουργία και την αφοσίωση των κληρικών της Χριστιανοσύνης.

Έκτοτε τα χρόνια πέρασαν ανεπιστρεπτί. Το μεσογειακό κλίμα, η υγρή αλεξανδρινή ατμόσφαιρα, η αδιάκοπη χρήση του Ναού, τα νεοεμφανισθέντα προβλήματα που προήλθαν εκ των δυσκολιών της συντήρησής του, η πληθυσμιακή πτώση της παροικίας η οποία αποδυνάμωσε την γενικότερη ευελιξία της αλεξανδρινής κοινότητας, η παγκόσμια οικονομική κρίση με τις διαχεόμενες συνέπειες σε όλο τον πλανήτη και η δυσκολία ανεύρεσης σύγχρονων ευεργετών υψηλής αρωγής, επέφεραν έντονες φθορές δημιουργώντας την άμεση ανάγκη αποκατάστασης του Ευαγγελισμού!

Και αυτή η αναγκαιότητα θα υλοποιηθεί, καθώς το μεγαλοπρεπές όνειρο όλων των Αιγυπτιωτών Ελλήνων, πρόκειται να λάβει σάρκα και οστά.

Η Ελληνική Κοινότητα Αλεξανδρείας πασχίζει όλο αυτό το χρονικό διάστημα να συλλέξει τους κατάλληλους πόρους έτσι ώστε το στολίδι της Ελληνορθόδοξης Χριστιανοσύνης να λάμψει και πάλι με τη νέα αποκατάστασή του.

Και θα το πράξει καθότι αποτελεί στόχο της αδιαπραγμάτευτο!

Την Δευτέρα 19 Φεβρουαρίου 2024 τα μέλη και οι φίλοι του Συνδέσμου Αιγυπτιωτών Ελλήνων, παρακολούθησαν την εκδήλωση με θέμα «ΟΥΜ ΚΑΛΘΟΥΜ, ΤΟ ΑΣΤΕΡΙ ΤΗΣ ΑΝΑΤΟΛΗΣ, 49 ΧΡΟΝΙΑ ΑΠΟ ΤΟΝ ΘΑΝΑΤΟ ΤΗΣ». Η εκδήλωση ήταν σε συνεργασία με την Ένωση Παλαιών Προσκόπων Περιφερειακών Εφορειών Αλεξανδρείας και Καΐρου.

Ομιλήτριες ήταν τα μέλη της ΕΠΠ.Π.Ε.Α.Κ. Μαίρη Χαρίτου & Μεταξία Φιλιππάτου. Συμμετείχε με διαδικτυακό μήνυμα στα Ελληνικά ο Επίκουρος Καθηγητής στο Τμήμα Ελληνικών Σπουδών του Πανεπιστημίου του Αλ Αζχαρ, στο Κάϊρο Dr Sameh Ellaboody.

Στη διάρκεια της εκδήλωσης γνωρίσαμε καλύτερα την περίφημη αοιδό και την μοναδική μουσική διαδρομή της μέσα από πλούσιο φωτογραφικό υλικό και αποσπάσματα video, τα οποία επιμελήθηκε ο Τάκης Σφακιανόπουλος.

Η Ούμ Καλσούμ,το αστέρι της Ανατολής όπως την αποκαλούσαν γεννήθηκε σε χωριό της επαρχίας της Μανσούρας  στην Αίγυπτο  και απεβίωσε το 1975 στο Κάϊρο. Σε μικρή ηλικία άρχισε να τραγουδάει με την καθοδήγηση του Ιμάμη πατέρα της Ιμπραχίμ και θρησκευτικά τραγούδια.

Σε ηλικία 16 ετών μεταβαίνει στο Κάιρο και παίρνει μαθήματα μουσικής. Γίνεται γνωστή σε όλο τον Αραβικό κόσμο με μεγάλες επιτυχίες και παράσημα.  Οι αμοιβές της έφθασαν στα ύψη σε Αραβικές και  Ευρωπαϊκές χώρες όπου τραγουδούσε.  Μεταξύ των  θαυμαστών της Βασιλείς, Αρχηγοί Κρατών και όλος ο Αραβικός κόσμος.

Ο Αιγύπτιος συνθέτης Αbdel Wahab έγραψε αρκετά τραγούδια για την φωνή της και όπως γνωρίζουμε βραβεύτηκε από τον Πρόεδρο Gamal Abdel Nasser μαζί με την Ούμ Καλσούμ για το έργο τους με το παράσημο της Δημοκρατίας. Σε ηλικία 50 ετών παντρεύτηκε τον Αιγύπτιο ιατρό Hassan el Sayed El Heluany  και έμεινε μαζί του μέχρι τον θάνατο της το 1975.

Η πετυχημένη εκδήλωση έκλεισε με την επίδοση αναμνηστικών διπλωμάτων στους ομιλητές από τον Πρόεδρο του Συνδέσμου Κώστα Μιχαηλίδη και τον αρχηγό ΕΠΠ Π.Ε.Α.Κ. Χρήστο Ευαγγέλου.

Φωτογραφίες: Στέλιος Κυρίτσης.

Από τον Ντέιβιντ Χόκνεϊ στην Άννα Μποκιγιάν και από το πορτρέτο του Εγγονόπουλου στον Τσαρούχη και στον Γκίκα: Τόσο οι στίχοι όσο και η μορφή του Κωνσταντίνου Καβάφη υπήρξαν πηγή έμπνευσης για μερικούς σπουδαίους καλλιτέχνες.

Όποιος έρχεται σε επαφή με την ποίηση του Κ.Π. Καβάφη, ακόμα και ένα παιδί ή ένας αμύητος αναγνώστης, φτιάχνει εικόνες, έναν δικό του κόσμο, με κάθε στίχο που αγκαλιάζει τα αισθήματα, τις συγκινήσεις και τα βιώματα τα οποία φέρνει στην επιφάνεια η οικουμενική διάσταση της ποίησης του Αλεξανδρινού ποιητή.
Η σκιά και το φως, το σκληρό, υπαρξιακό άσπρο και μαύρο, το απόθεμα των χρωμάτων, αχνών ή ζωηρών, και οι αποχρώσεις τους συγκροτούν ένα λεξιλόγιο απαράμιλλο που μεταδίδει στον αναγνώστη μια ακριβή εντύπωση του τόπου, του χώρου, των προσώπων, της έκφρασης, των αισθημάτων.

«Σαν καλός ζωγράφος, γλύπτης ή χαράκτης ο Καβάφης ακολουθεί τους κανόνες της εικαστικής σύνθεσης, επιλέγει τι θα περιλάβει και τι θα αφήσει απέξω, απομονώνοντας τις κρίσιμες λεπτομέρειες, και αποδίδει με ζωντάνια και ακρίβεια τις μορφές των επώνυμων ή ανώνυμων ηρώων του, ιδίως τα κινήματα της ψυχής τους, τον λογισμό και τα όνειρά τους», γράφει ο Δημήτρης Δασκαλόπουλος.
Ο ποιητής διατηρούσε επαφές με αρκετούς ζωγράφους και χαράκτες, Αιγυπτιώτες και μερικούς Ελλαδίτες, που τον συνάντησαν.
Ανάμεσά τους ο Γιώργος Γουναρόπουλος, ο Γιάννης Κεφαλληνός, ο Κωνσταντίνος Μαλέας, ο Περικλής Αναστασιάδης, ο Σοφοκλής Αντωνιάδης, ο Νίκος Γώγος, ο Γιώργης Δήμου, ο Τάκης Καλμούχος, ο Μιχάλης Τόμπρος, η Θάλεια Φλωρά-Καραβία, η Χαρίκλεια Αλεξανδρίδου-Στεφανοπούλου, ο Κίμων Ε. Μαραγκός, ο Μίκης Ματσάκης, ο Ευθύμης Παπαδημητρίου και ο Εδμόνδος Σούσα.

Στον χώρο του Αρχείου Καβάφη εκτίθενται έξι προσωπογραφίες που ο ποιητής είχε στην κατοχή του: μία που ο Τάκης Καλμούχος έκανε στις 13 Οκτωβρίου 1927 (μολύβι σε χαρτί), άλλη μία, μελάνι σε χαρτί, του Ευθύμιου Παπαδημητρίου, δύο του Γιάννη Κεφαλληνού (ένα χαρακτικό που αποτελεί την πρωιμότερη απεικόνιση του Καβάφη, το 1921, και ένα με μολύβι σε χαρτί), μία του Κωνσταντίνου Μαλέα και εκείνη που η Χαρίκλεια Αλεξανδρίδου-Στεφανοπούλου έφτιαξε με μολύβι και κηρομπογιά σε χαρτί – οι δύο τελευταίες χρονολογούνται τον Δεκέμβριο του 1923.

Στον ίδιο χώρο συναντάμε προσωπογραφίες του που φιλοτεχνήθηκαν μετά τον θάνατό του: του David Levine (μελάνι σε χαρτί, 1972), του Γιώργου Ιωάννου (λάδι σε καμβά, Ιούνιος, 1983), του Σωτήρη Σόρογκα (ξυλομπογιά και μολύβι σε επεξεργασμένο χαρτί, 1983) και του Γιάννη Κυριακίδη (2018). Αυτές που έκαναν ο Νίκος Εγγονόπουλος (1948) και η Άρια Κομιανού (1983) βασίζονται στη φωτογραφία που τράβηξε ο Κυριάκος Παγώνης στο εργαστήριο του γλύπτη Μιχάλη Τόμπρου, προκειμένου να φιλοτεχνηθεί η προτομή του ποιητή όταν πλέον είχε υποβληθεί σε τραχειοτομή και είχε χάσει τη φωνή του – ήταν και οι τελευταίες.
Η προτομή δεν ολοκληρώθηκε ποτέ, ενώ με τις μετρήσεις και τα προσχέδια του Τόμπρου η Ασπασία Παπαδοπεράκη φιλοτέχνησε αυτήν που βρίσκεται στο Γενικό Προξενείο της Αλεξάνδρειας. Μία ακόμα στήθηκε το 2013 έξω από την εκκλησία της Κουμαριώτισσας στο Νιχώρι της Πόλης.
Στο αρχείο του ποιητή, στο Ίδρυμα Ωνάση, ανάμεσα σε άλλα έργα, υπάρχει ενδεικτικά μια ιχνογραφία με μαρκαδόρο του Σόφο (Σοφοκλής Αντωνιάδης) που απεικονίζει τον Καβάφη το 1933 – στο πίσω μέρος δηλώνεται γραπτώς ότι πρόκειται για αντίγραφο του 1966· ένα σκίτσο με μολύβι του Νικολάου Γώγου του 1925, όπου ο Καβάφης, με γυαλιά, κοιτάζει προς τα δεξιά· μια φωτογραφία υδατογραφίας του Νικολάου Γώγου που τον απεικονίζει να κρατά .κομπολόι στο δεξί χέρι· ένα γελοιογραφικού χαρακτήρα σκίτσο του Kem (Κίμων Ε. Μαραγκός), κομμένο από γαλλόφωνη εφημερίδα του 1929, με τον Καβάφη να φοράει κοστούμι, καπέλο και γυαλιά.
Αξιοσημείωτο είναι και ένα σκίτσο που με βάση τον γραφικό χαρακτήρα θα μπορούσε να αποδοθεί στον αδελφό του Καβάφη, Τζον. Φτιαγμένο με μελάνι, εν είδει γελοιογραφίας, απεικονίζει έναν φαραώ καθισμένο σε θρόνο και στα πόδια του έναν υπήκοο που τον προσκυνάει. Από κάτω η σημείωση: «The scribe Fri-a implores King Ka-fafi to eat bread at his house».

Ντεϊβιντ Χοκνεϊ – Illustrations for fourteen poems from C.P. Cavafy

Το 1950 ο νεαρός Ντέιβιντ Χόκνεϊ ανακάλυψε την ποίηση του Καβάφη και έκλεψε ένα αντίγραφο της συλλογής των ποιημάτων του από τη δανειστική βιβλιοθήκη στο Μπράντφορντ – η επιρροή του ποιητή επάνω του ήταν μεγάλη. Δέκα και πλέον χρόνια αργότερα, επέλεξε να επικεντρωθεί σε αυτήν: αποτέλεσμα αυτής της εργασίας ήταν η σειρά «Illustrations for fourteen poems from C.P. Cavafy» με σχέδια που εικονογραφούν 14 ποιήματά του.
Το 1966 ταξιδεύει στη Βηρυτό, την οποία θεώρησε ως το αντίστοιχο εκείνη την εποχή της Αλεξάνδρειας του Καβάφη, ελπίζοντας να ανακαλύψει το φιλελεύθερο, κοσμοπολίτικο, αστικό περιβάλλον όπου είχε ζήσει ο Καβάφης τέλη του 19ου και αρχές του 20ού αιώνα. Έκανε πολλά σχέδια με στιλό και μελάνι, εμπνεόμενος από τη ζωή του δρόμου στη Βηρυτό, ενώ άντλησε επίσης από τις δικές του εμπειρίες και από το περιβάλλον του.
Είχε αναφερθεί και σε προηγούμενα έργα του στα γραπτά του Καβάφη, αλλά αυτή η εργασία ήταν η πρώτη σημαντική δήλωση του Χόκνεϊ, εμπνευσμένη από τον ποιητή, στην οποία αποφάσισε να συμπεριλάβει μόνο εκείνα τα ποιήματα που αφορούσαν το θέμα του ομοφυλοφιλικού έρωτα και δημοσιεύθηκαν σε μετάφραση από τους ποιητές Stephen Spender και Νίκο Στάγκο το 1967. Στη σειρά που δημοσιεύθηκε την ίδια χρονιά που η Βρετανία αποποινικοποίησε την ομοφυλοφιλία, ο Χόκνεϊ δεν κάνει καμία προσπάθεια συγκάλυψης του ομοερωτικού βλέμματος.
Οι εικόνες του δεν αποτυπώνουν ένα συγκεκριμένο ποίημα αλλά αποτελούν οπτικά ισοδύναμα της διάθεσης και του θέματος των ομοερωτικών ποιημάτων του Καβάφη, όπου η μνήμη έγινε το αντίδοτο για τις απολαύσεις που ξεθώριασαν, παροδικές καθώς ήταν, και φευγαλέες· παρά τη νοσταλγία για το ερωτικό και μια επιθυμία να εμπλακεί βαθιά στις ζωές των άλλων, ο θεατής παραμένει αποστασιοποιημένος. Ο φόρος τιμής του Ντέιβιντ Χόκνεϊ στον Καβάφη αποτελεί μία από τις πιο ασυνήθιστες μεταφράσεις αυτών των τρυφερών ποιημάτων, με τις φειδωλές γραμμές που χρησιμοποιεί να απηχούν την οικονομία του ύφους του ποιητή.

Άννα Μποκιγιάν – «Ταξιδι στην Αλεξανδρεια του Καβαφη»

To 2010 η βραβευμένη με Χρυσό Λέοντα στη Βενετία, αρμενικής καταγωγής εικαστικός Άννα Μποκιγιάν, μία από τις κορυφαίες σύγχρονες καλλιτέχνιδες της Αιγύπτου, παρουσιάζει στο Μουσείο Μπενάκη τη σειρά έργων της «Ταξίδι στην Αλεξάνδρεια του Καβάφη». Η ζωή του Καβάφη ήταν το κλειδί για να ανοίξει την πόλη, την ιστορία της Αλεξάνδρειας και της μυθικής, φαντασιακής πόλης του ποιητή. «Ο Καβάφης έδειξε μια κοσμοπολίτικη Αλεξάνδρεια που δεν υπήρχε πια», λέει.
Οι ακουαρέλες της λειτουργούν ως οδηγοί στον κόσμο της καβαφικής ποίησης αλλά και στο ταξίδι στο μαγικό τοπίο της Αλεξάνδρειας, που φαίνεται λυρικό και ταυτόχρονα εκρηκτικό και σκοτεινό, μεταφέροντας το παρελθόν στο παρόν, κρύβοντας τους Λαιστρυγόνες και τους Κύκλωπες μέσα σε ένα αστικό τοπίο. Στο έργο της Μποκιγιάν η φιγούρα του Καβάφη επαναλαμβάνεται σε μια σαρωτική αναδρομή με κλασικές, πρόσφατες και προσωπικές ιστορίες άρρηκτα δεμένες.

«Ο Κ.Π. Καβάφης και οι εικαστικοί καλλιτέχνες – μια αμφίδρομη σχέση»

Το 2005 κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Καστανιώτη σε χίλια αντίτυπα ο συλλεκτικός τόμος Ο Κ.Π. Καβάφης και οι εικαστικοί καλλιτέχνες – Μια αμφίδρομη σχέση με πίνακες δώδεκα Ελλήνων ζωγράφων και έναν εκτεταμένο πρόλογο του Δημήτρη Δασκαλόπουλου, σε επιμέλεια Θανάση Νιάρχου. Με πηγή έμπνευσης ένα συγκεκριμένο ποίημα του ποιητή, καθένας από τους δώδεκα ζωγράφους φιλοτέχνησε έναν πίνακα ειδικά γι’ αυτήν τη συλλεκτική έκδοση, συμμετέχοντας έτσι στη δημιουργία μιας πινακοθήκης μοναδικών έργων.
Το ποίημα «Η Πόλις» εικονογραφείται από τον Αλέκο Φασιανό, το «Όσο μπορείς» από τον Νίκο Στεφάνου, το «Ευρίωνος Τάφος» από τον Δημήτρη Μυταρά, ο «Πολυέλαιος» από τον Δήμο Σκουλάκη, το «Ιγνατίου Τάφος» από τον Φαίδωνα Πατρικαλάκη, το «Ένας γέρος» από τον Παναγιώτη Γράββαλο, το «Ήλιος του απογεύματος» από τον Παναγιώτη Τέτση, το «Η αρχή των» από τον Στέφανο Δασκαλάκη, το «Πριν τους αλλάξει ο χρόνος» από τον Αντώνη Κέπετζη, το «Ο Ιουλιανός και οι Αντιοχείς» από τον Κυριάκο Κατζουράκη, το «Μέρες του 1909, ’10 και ’11» από τον Μανώλη Χάρο και το «Επήγα» από τον Βασίλη Σπεράντζα.

Νίκος Χατζηκυριάκος-Γκίκας – «Ποιήματα» του Κ.Π. Καβάφη

«Δεν είμαι ποιητής, με την έννοια ότι γράφω στίχους, αλλά με ενδιαφέρουν οι στίχοι των ποιητών να τους διαβάζω. Πολλές φορές με εμπνέουν στη ζωγραφική μου», λέει ο Νίκος Χατζηκυριάκος-Γκίκας σε μια συνέντευξή του το 1975. Με τις εκδόσεις «Ίκαρος» συνεργάστηκε στενά για τα Ποιήματα του Κ.Π. Καβάφη, που κυκλοφόρησαν το 1966.
Ο Χατζηκυριάκος-Γκίκας δεν σχεδίασε μόνο το εξώφυλλο –για το οποίο επέλεξε μια λιτή διακόσμηση με τις υπογραφές μόνο του ποιητή και του ζωγράφου– αλλά επιμελήθηκε με λεπτομερή φροντίδα ολόκληρο το βιβλίο: διάλεξε τα πλάγια γράμματα για την εκτύπωση, επέλεξε ως υλικό τον αιματίτη και αποφάσισε πού θα τοποθετούνταν τα σχέδιά του, τα οποία άλλοτε είναι ολοσέλιδα και άλλοτε μπαίνουν στο περιθώριο των ποιημάτων, συμμετέχοντας έμπρακτα στη συνολική παραγωγή της έκδοσης.

Δημήτρης Γέρος – «Shades of Love»

Το 2010 κυκλοφορεί το βιβλίο Shades of Love, εμπνευσμένο από ποιήματα του Κ.Π. Καβάφη, που υπογράφει ο εικαστικός και φωτογράφος Δημήτρης Γέρος, με πρόλογο του Έντουαρντ Άλμπι και εισαγωγή του Τζον Γουντ. Στη φωτογραφική αυτή συλλογή, όπου τα ποιήματα είναι μεταφρασμένα στα αγγλικά από τον David Connoly, ο Δημήτρης Γέρος έχει δημιουργήσει σχεδόν εβδομήντα φωτογραφικές εικονογραφήσεις, χρησιμοποιώντας ως μοντέλα και συναδέλφους-μέλη της καλλιτεχνικής κοινότητας όπως οι Gabriel Garcia Marquez, Gore Vidal, Carlos Fuentes, Jean Baudrillard, Duane Michals, Clive Barker, Chuck Close και Jeff Koons ως θέματά του.
Στις εικόνες του, η ποίηση και η φωτογραφία συγχωνεύονται σε μια πολύπλοκη συνεργασία που στόχο έχει να εξερευνήσει και να θολώσει τις γραμμές μεταξύ φωτός και σκότους, νεότητας και ηλικίας, ορατού και αοράτου, συλλαμβάνοντας τις αποχρώσεις της καβαφικής γραφής.
Αλεξάνδρα Αθανασιάδη – «Έργα πέρα από τις γραφές του Καβάφη»
Το 2018 η εικαστικός Αλεξάνδρα Αθανασιάδη, μετά από πέντε χρόνια ενασχόλησης με τα ποιήματα του Κ.Π. Καβάφη αλλά και το ίχνος της γραφής του, παρουσιάζει έναν ολοκληρωμένο κύκλο έργο έργων στη Γεννάδειο Βιβλιοθήκη με τίτλο «Έργα πέρα από τις γραφές του Καβάφη». Η επανέκδοση του Τετραδίου Σεγκόπουλου με 22 χειρόγραφα ποιήματα που ο Κ.Π. Καβάφης δώρισε στον κληρονόμο του Αλέξανδρο Σεγκόπουλο, το οποίο κυκλοφόρησε το 1968 χάρη στον Γ.Π. Σαββίδη από τον Ερμή και έφτασε στα χέρια της γλύπτριας, ήταν η αφορμή να ανακαλύψει εκ νέου τη μυσταγωγική διάθεση των ποιημάτων του.
Δημιούργησε μια σειρά έργων που θυμίζουν χειρόγραφα, ξεφλουδισμένα από το πολύ διάβασμα στο πέρασμα του χρόνου, με τα βιβλία να κατέχουν περίοπτη θέση, μια και υπαινίσσονται εύγλωττα διαφορετικές καταστάσεις του εαυτού σε ανοιχτή και κλειστή μορφή.
«Ο γραφικός χαρακτήρας του Καβάφη, αλλά και το ίχνος που αφήνει η γραφή στην πίσω πλευρά κάθε σελίδας, με ενδιαφέρουν πολύ. Γι’ αυτό και επέλεξα δεκαοκτώ αντίτυπα από τη συγκεκριμένη έκδοση, παλαίωσα τις σελίδες με τσάι και καφέ, με μολύβι ή ακόμη και σκίζοντας τις άκρες, και άρχισα να δημιουργώ τα δικά μου βιβλία, άλλοτε πιο κλειστά, άλλοτε περισσότερο ανοιχτά, ώστε τα αποσπάσματά τους να μη διαβάζονται πάντα εύκολα, όπως ακριβώς συμβαίνει και με τον εαυτό μας: αποκαλύπτουμε ένα μέρος του κι ένα άλλο το κρατάμε κρυφό», λέει η Αλεξάνδρα Αθανασιάδη.
Το σώμα αυτών των έργων ξεκίνησε από έναν ανάγλυφο κορμό χτισμένο από μεγεθυσμένα και ταλαιπωρημένα θραύσματα χειρόγραφων ποιημάτων που δημιούργησε το 2013 για μια έκθεση στους Δελφούς με αφορμή τα 150 χρόνια από τη γέννηση του Κ.Π. Καβάφη και 80 από τον θάνατό του.

Ψυχοπαίδης – Επάγγελμα ποιητής

«Επάγγελμα ποιητής»: Από το διαβατήριο του Κ.Π. Καβάφη δανείστηκε ο Γιάννης Ψυχοπαίδης τον τίτλο ενός λευκώματος που περιλαμβάνει εικόνες εμπνευσμένες από τη ζωή και το έργο του ποιητή και 58 ποιήματα ανθολογημένα από τον καλλιτέχνη. «Μια αχνή, επιλεγμένα λιτή εικαστική αίσθηση διαχέεται στην ποίηση του Καβάφη και ο τόπος, το τοπίο, το περιβάλλον αισθητικοποιούνται και αποκτούν ιδιαίτερους, ανεπαίσθητους χρωματισμούς», λέει ο Γιάννης Ψυχοπαίδης που δουλεύει με ποικίλα υλικά, ξεβρασμένα ξύλα, σακούλες και επιστολόχαρτα ξενοδοχείων, επιχειρώντας να προσεγγίσει το σύμπαν του ποιητή, χωρίς να επιδιώκει να εικονογραφήσει τα ποιήματα ή τη ζωή του.
Ανδρέας Γεωργιάδης – Επέστρεφε
Ο Κ.Π. Καβάφης είναι ο ποιητής της ζωής του ζωγράφου Ανδρέα Γεωργιάδη. Έκανε το πρώτο του ταξίδι στο εξωτερικό στην Αλεξάνδρεια, όπου επισκέφθηκε το σπίτι του ποιητή, και πάντα ζωγράφιζε, παράλληλα με άλλες δραστηριότητές του, τον κόσμο του Αλεξανδρινού ποιητή. Ο τίτλος του ποιήματος «Επέστρεφε» ενέπνευσε μια σειρά έργων του που παρουσιάστηκαν στη Γεννάδειο Βιβλιοθήκη το 2022, την πιο αυτοβιογραφική και βιωματική του έκθεση.

Όπως λέει ο ίδιος: «Με άγγιξε πολύ η ευαισθησία με την οποία προσεγγίζει τον ερωτισμό, μ’ έκανε να νιώθω λιγότερο μόνος. Το φως και η σκιά παίζουν πρωταγωνιστικό ρόλο στην ενότητα αυτή. Στην πραγματική αλλά και τη συμβολική τους διάσταση, το φως δημιουργεί όλες τις προϋποθέσεις να ορίσεις κάτι με ακρίβεια, ένταση και καθαρότητα. Η σκιά, πάλι, αφήνει αναπάντητα ερωτήματα, καλλιεργεί τον υπαινιγμό και την αμφιβολία, στοιχεία καθοριστικά για τη σχέση ενός έργου με το θεατή του. Είναι σαν να αφήνει ανοιχτά περάσματα να εισέλθει ο θεατής που επιθυμεί να συμπληρώσει αυτά τα κενά με τη δική του συναισθηματική εκδοχή».

Κ.Π. Καβάφης – Ζωγραφισμένα

Σαράντα σύγχρονοι δημιουργοί εμπνεύστηκαν από ποιήματα του Καβάφη για την έκθεση του 2013 στο Μουσείο Θεοχαράκη «Κ.Π. Καβάφης – Ζωγραφισμένα» που έγινε με αφορμή τα 150 χρόνια από τη γέννησή του. Εκτέθηκαν περισσότερα από εκατό έργα (λάδια, γλυπτά, σχέδια, χαρακτικά) κορυφαίων Ελλήνων εικαστικών, οι οποίοι επέλεξαν ποιήματα που απέδωσαν μέσα από το δικό τους έργο. Η οικουμενική διάσταση της ποίησης του Κ.Π. Καβάφη αναδύεται και μέσα από τους πίνακες του Γιάννη Τσαρούχη, ιδίως από το μεγαλύτερο έργο που έχει φιλοτεχνήσει ποτέ, «Σκέψεις για τον Καβάφη».
Ο Παναγιώτης Τέτσης εμπνεύστηκε από το ποίημα «Αλεξανδρινοί Βασιλείς», ο Κώστας Τσόκλης και ο Χρήστος Μποκόρος από τα «Κεριά», ο Κωνσταντίνος Ξενάκης από την «Ιθάκη», ο Εδουάρδος Σακαγιάν από τις «Επιθυμίες», η Βάνα Ξένου από τα «Τείχη», ο Γιάννης Ψυχοπαίδης από το ποίημα «Μακρυά». «Ο Καβάφης ζει το μακρινό χθες, υποδυόμενος άλλες μορφές, και βαδίζει μόνος του, συντροφιά με τις επιθυμίες και τις αναζητήσεις του, άλλοτε στους δρόμους της Αλεξάνδρειας και άλλοτε στις σκοτεινές συνοικίες της Αντιόχειας», λέει ο επιμελητής της έκθεσης Τάκης Μαυρωτάς.
«Ο καβαφικός αισθησιασμός προσφέρει στους εικαστικούς καλλιτέχνες πάντα ένα καταφύγιο, ένα αινιγματικό δυναμικό πεδίο για νέες εκφραστικές διατυπώσεις και αισθητικές αντιπαραθέσεις, ανακαλώντας, άλλοτε άμεσα και άλλοτε υπαινικτικά, έναν ατέρμονο διάλογο ποίησης και εικαστικής δημιουργίας».

Πηγή: Έντυπη LIFO

Ο Καβάφης μελοποιείται απ’ όλων των ειδών τους συνθέτες, και από τους λεγόμενους «κλασικούς» και «σύγχρονους κλασικούς», τους αβανγκάρντ και τους πρωτοποριακούς, μα και από τους «λαϊκούς», τους «έντεχνους». Είναι, δε, αυτονόητο πως το φάσμα είναι ευρύτατο και βεβαίως δύσκολο να καλυφθεί στη λεπτομέρειά του στο πλαίσιο ενός άρθρου. Αναφέρουμε όμως τα σημαντικότερα.

Ο Κ. Π. Καβάφης (1863-1933) υπήρξε ένας ποιητής που μέσα στις δεκαετίες έχει μελοποιηθεί πολύ, πάρα πολύ – καταρχάς από τους εντεχνολαϊκούς συνθέτες. Αυτό εκ πρώτης είναι περίεργο, επειδή η ποίηση του Καβάφη δεν είναι αυτονόητα μελοποιήσιμη. Δεν είναι ομοιοκατάληκτη, είναι πεζολογική, έχοντας όμως ταυτόχρονα μια δική της ροή, έναν εσωτερικό παλμό και ρυθμό, τον οποίον καλούνται κάθε φορά να ανακαλύψουν και να αποκαλύψουν οι συνθέτες και οι τραγουδοποιοί.
Φαίνεται, λοιπόν, πως η «δυστροπία» του καβαφικού λόγου είναι εκείνη που εξιτάρει, εκ πρώτης, τους συνθέτες, τοποθετώντας τους απέναντι στα όριά τους με αποτέλεσμα να επιχειρούν, συχνότατα, να «δαμάσουν» τη γλώσσα του Αλεξανδρινού ποιητή, κάνοντάς τη συμβατή με τις δικές τους μελοποιητικές ιδέες. Το αν είναι θεμιτό να μελοποιείται με τέτοια συχνότητα ο Καβάφης είναι ένα ερώτημα περισσότερο… μεταφυσικό. Κάποιοι λένε «όχι», ενώ κάποιοι άλλοι λένε, έχουν πει ή θα πουν στο μέλλον «γιατί όχι;».

Ο Καβάφης μελοποιείται απ’ όλων των ειδών τους συνθέτες, και από τους λεγόμενους «κλασικούς» και «σύγχρονους κλασικούς», τους αβανγκάρντ και τους πρωτοποριακούς, μα και από τους «λαϊκούς», τους «έντεχνους», τα συγκροτήματα και τους καλλιτέχνες της ποπ, της ηλεκτρονικής μουσικής κ.λπ. Είναι, δε, αυτονόητο πως το φάσμα είναι ευρύτατο και βεβαίως δύσκολο να καλυφθεί στη λεπτομέρειά του στο πλαίσιο ενός άρθρου, καθώς είναι θέμα ειδικής μελέτης. Θα αναφερθούν, όμως, πολλά.

Οι «κλασικές» μελοποιήσεις

Ο πρώτος που μελοποιεί Καβάφη είναι ο μεγάλος αρχιμουσικός και συνθέτης Δημήτρης Μητρόπουλος (1896-1960). Προτού εγκαταλείψει τον τομέα της σύνθεσης προς χάριν του πόντιουμ, ο Μητρόπουλος σκύβει στην καβαφική ποίηση και σε ανύποπτη εποχή, στο μέσον της δεκαετίας του 1920, σχεδόν πριν από εκατό χρόνια, δίνει μουσική υπόσταση σε δεκατέσσερα επιλεγμένα ποιήματα του Κ.Π. Καβάφη από το σώμα των «ηδονιστικών» του. Πρόκειται για το έργο «14 Invenzioni – Απάνω σε τραγούδια του Κ.Π. Καβάφη (1925-26)» για φωνή και πιάνο, το οποίο στην τυπωμένη του έκδοση θα περιλάμβανε δέκα τραγούδια.

Το τόλμημα ήταν τεράστιο και πολύπλευρο σε μια εποχή που η ποίηση του Καβάφη, πόσο μάλλον η «ηδονιστική» του, δεν ήταν ευρέως αποδεκτή. Έτσι, λοιπόν, η επιλογή των συγκεκριμένων ποιημάτων («Ηδονή», «Εν απογνώσει», «Γκρίζα», «Μέρες του 1903», «Εν τη οδώ», «Έτσι πολύ ατένισα», «Ο ήλιος του απογεύματος», «Επήγα» κ.λπ.) μα και ο τρόπος μελοποίησής τους –καθώς αναφερόμαστε σε ένα ατονικό έργο με επιρροές από τον Άρνολντ Σένμπεργκ– δημιουργεί κάτι το εντελώς προχωρημένο, εφάμιλλο με ό,τι πιο μοντέρνο παραγόταν τότε στην Ευρώπη. Μάλιστα, το έργο είχε την έμμεση έστω έγκριση του ίδιου του Κ.Π. Καβάφη (λέμε «έμμεση» επειδή δεν το είχε ακούσει), όπως διαφαίνεται από τη διασωθείσα αλληλογραφία του μουσουργού με τον ποιητή, κι αυτό το καθιστά μοναδικό. Από πλευράς ηχογραφήσεων, τώρα, να προτείνουμε εκείνη με τον Σπύρο Σακκά στο τραγούδι και τον Γιώργο Κουρουπό στο πιάνο από το CD της Yafka Records του 2009.
Ο επόμενος συνθέτης, πάντα της «σύγχρονης κλασικής», που θα μελοποιούσε ποιήματα του Κ.Π. Καβάφη («Επέστρεφε», «Ηδονή», «Του μαγαζιού»), πάλι για φωνή και πιάνο, θα ήταν ο Γεώργιος Πονηρίδης το 1934 (έναν χρόνο μετά τον θάνατο του ποιητή), ενώ σχεδόν είκοσι χρόνια αργότερα ο Γ.Α. Παπαϊωάννου θα μελοποιούσε, κι αυτός για φωνή και πιάνο, τα «Κεριά» (1953).

Θα ακολουθούσαν κι άλλες καβαφικές μελοποιήσεις του Παπαϊωάννου, όπως και άλλων συνθετών, έως και το τέλος της δεκαετίας του ’60 (ανάμεσά τους και αυτές των Αργύρη Κουνάδη, Μιχάλη Αδάμη, Λεωνίδα Ζώρα, Δίωνα Αρύβα Αττικού και Αντίοχου Ευαγγελάτου), ενώ και ο Μίκης Θεοδωράκης από νωρίς (1952-53;) καταπιάνεται με ποιήματα του Καβάφη («Τελειωμένα», «Μακρυά», «Che fece… il gran rifiuto», «Απολείπειν ο θεός Αντώνιον») στο έργο του «Θέματα και παραλλαγές από τον Καβάφη», με απαγγελία και συνοδεία ορχήστρας αποτελούμενης από βιόλα, όμποε, κλαρινέτο και φαγκότο.

Ο Μ. Θεοδωράκης θα επανερχόταν στον Καβάφη πολλά χρόνια αργότερα, το 1980-81, στην «3η Συμφωνία» του, βασισμένη σε ποίηση Δ. Σολωμού, ύμνους βυζαντινούς και σ’ έναν στίχο του Καβάφη («Δεν έχει πλοίο διά σε, δεν έχει οδό»).
Γενικά, θα λέγαμε πως ο Μίκης Θεοδωράκης υπήρξε πολύ φειδωλός στη μελοποιητική σχέση του με τον Καβάφη (στην πρώτη απόπειρά του υπήρξαν απαγγελίες όχι μελοποιήσεις), καθώς θεωρούσε τον λόγο του ιδιόμορφο και ερμητικό (εννοούμε σε σχέση με το πώς τον αντιλαμβανόταν ο ίδιος μουσικά).
Από τον χώρο της πρωτοπορίας να αναφέρουμε, από τις δεκάδες περιπτώσεις που καταγράφονται, τις «καβαφικές» εργασίες των Θεόδωρου Αντωνίου, Χάρη Βρόντου, Γιώργου Σισιλιάνου και Νικηφόρου Ρώτα. Ο Ρώτας, μάλιστα, θα είχε τη δυνατότητα να ηχογραφήσει από νωρίς και να κυκλοφορήσει σε δίσκο τη συνθετική προσπάθειά του στο διπλό LP «Τραγούδια Καβάφη – Αντιφωνίες» (Μούσα, 1974). Στον δίσκο καταγράφονταν δεκατέσσερα ποιήματα, ενώ στη CD-επανέκδοση του 2007 δεκαοκτώ. Πολύ ιδιαίτερες μελοποιήσεις για φωνή και ανά περίπτωση για πιάνο, κιθάρα, τύμπανο, μηχανικούς ήχους ή ηλεκτρονικά.

Οι «έντεχνες» μελοποιήσεις
Πότε καταγράφηκε όμως σε δίσκο, για πρώτη φορά, ένα τραγούδι (και όχι απαγγελία) σε ποίηση Κ.Π. Καβάφη; Όπως όλα δείχνουν, αυτό θα συνέβαινε στο άλμπουμ «Ο Μεγάλος Ερωτικός» (Νότος, 1972) του Μάνου Χατζιδάκι. Μπαίνουμε έτσι σ’ ένα νέο κεφάλαιο, πιο οικείο σε όλους και όλες, εκείνο του «έντεχνου» τραγουδιού.
Ο Χατζιδάκις στον «Μεγάλο Ερωτικό» μελοποιεί το ποίημα «Μέρες του 1903», το οποίο ερμηνεύει ο Δημήτρης Ψαριανός. Πρόκειται για το πιο σύντομο τραγούδι του δίσκου, αφού διαρκεί λιγότερο από δύο λεπτά, με τη μουσική να ακολουθεί σφιχτά την ανάπτυξη του λόγου, χωρίς ιδιαίτερες λεκτικές επαναλήψεις (βασικά επαναλαμβάνεται μόνον η λέξη «ήθελα», για να προσδώσει ακόμη μεγαλύτερη συναισθηματική ένταση στην ερμηνεία, άρα και στην επιθυμία του ποιητή). Το γεγονός πως ο Μάνος Χατζιδάκις δεν ασχολήθηκε ξανά με τον «καβαφικό» λόγο δείχνει πως και αυτός αντιμετώπιζε την ποίηση του Καβάφη με μεγάλη περίσκεψη σε σχέση με τη μελοποίησή της.

Ο Δήμος Μούτσης είναι ο επόμενος έντεχνος συνθέτης που μελοποιεί Καβάφη στο άλμπουμ του «Τετραλογία» (EMI / Columbia, 1975). Είναι τρία ποιήματα, «Η πόλις», «Απολείπειν ο θεός Αντώνιον» και «Θάλασσα του πρωιού», που αποδίδουν η Άλκηστις Πρωτοψάλτη και ο Χρήστος Λεττονός (στον δίσκο τραγουδούσε και ο Μανώλης Μητσιάς). Οι εισαγωγές στην «Πόλι» και στο «Απολείπειν…» είναι εντυπωσιακές –με το moog synthesizer, που χειρίζεται ο ίδιος ο Μούτσης, να κάνει την ενορχηστρωτική διαφορά–, αλλά το τραγούδι εκείνο που μάλλον έχει μείνει έως και σήμερα από τον δίσκο είναι η «Θάλασσα του πρωιού» με τη συγκινητική ερμηνεία του Χρήστου Λεττονού.
Το 1979 ο συνθέτης Γιάννης Γλέζος κυκλοφορεί το άλμπουμ «Περιμένοντας τους Βαρβάρους» (Lyra) που είναι εξ ολοκλήρου στηριγμένο στην ποίηση του Κ.Π. Καβάφη. Τα συνθεσάιζερ έχουν κι εδώ έναν ρόλο, με ορισμένες μελοποιήσεις να έχουν ενδιαφέρον («Τρώες»), αν και το άλμπουμ δεν είχε πάρει ενθαρρυντικές κριτικές σε πρώτο χρόνο. Σήμερα, πάντως, θα λέγαμε πως ανήκει στα υποτιμημένα.
Την ίδια χρονιά, το 1979, δυο αδέλφια, η Angélique Ionatos (Αγγελική Ιωαννάτου) και ο Photis Ionatos (Φώτης Ιωαννάτος), που ζούσαν στο εξωτερικό, στη Γαλλία και στο Βέλγιο αντίστοιχα, θα κυκλοφορήσουν δίσκους στους οποίους ακούγονται μελοποιήσεις ποιημάτων του Κ.Π. Καβάφη. Στο LP «I Palami sou» (Arc En Ciel) η Angélique Ionatos, με τη συνοδεία κιθάρας, μελοποιεί και ερμηνεύει με ενδιαφέροντα τρόπο στα ελληνικά το ποίημα «Ίμενος», ενώ ο Photis Ionatos, στο δικό του LP, «Chante Kavafis Elytis Ritsos» (MD), μελοποιεί την «Ιθάκη» και τα «Τείχη», επίσης τραγουδισμένα στα ελληνικά και με ωραία κιθαριστική συνοδεία, σε συνδυασμό με σύνθια κ.λπ.
Δύο αξιόλογες προσπάθειες. Τόσο η Angélique Ionatos όσο και ο Photis Ionatos θα ασχολούνταν με την ποίηση του Καβάφη και σε επόμενους δίσκους τους. Για παράδειγμα, η Angélique, στο «Δάσος των Ανθρώπων» (Arc En Ciel, 1983), θα μελοποιούσε το «Ομνύει», ενώ ο Photis στο «Ελεγείο» (home records, 2017) θα έπραττε το ίδιο για την «Πόλι».
Το 1981, στους Αγώνες Ελληνικού Τραγουδιού της Κέρκυρας ο Λουκάς Αδαμόπουλος θα διαγωνιζόταν με το «Επέστρεφε», το οποίο θα απέδιδε ο Ηλίας Λιούγκος. Το ίδιο ποίημα θα μελοποιούσε και ο Θάνος Μικρούτσικος το 1983 στο LP του «Ο Γέρος της Αλεξάνδρειας / Ιχνογραφία» (CBS). Ο Γιώργος Μεράντζας («Γενάρης 1904», «Μονοτονία», «Σύγχυσις»), ο Κώστας Θωμαΐδης («Επέστρεφε», «Επήγα», «Δεκέμβρης 1903», «Επιθυμίες») και ο Σάκης Μπουλάς θα απέδιδαν τα τραγούδια του δίσκου, που είχαν ακουστεί και αγαπηθεί, κάποια εξ αυτών, στην εποχή τους. Βασικά, η εισαγωγή με το πιάνο και με τον Μεράντζα να τραγουδά «Α(χ) οι νύχτες του Γενάρη αυτουνού / που κάθομαι και ξαναπλάττω με τον νου» είναι μάλλον κλασική και αναγνωρίσιμη απ’ όλους.

Το 1990 στη Γερμανία και το 1991 στην Ελλάδα κυκλοφορεί το άλμπουμ ανεξάρτητης παραγωγής του Αλέξανδρου Καρόζα «Hommage à K. Kavafis», με την Αλεξάνδρα Γριζοπούλου και τον συνθέτη να τραγουδούν τα «Κεριά», «Επέστρεφε», «Ηδονή», «Απολείπειν ο θεός Αντώνιον» κ.λπ. Η προσέγγιση είναι πάντα η έντεχνη. Αργότερα (2014), ο Καρόζας θα επανερχόταν με το άλμπουμ του «Καβάφης», με τον Γιώργο Νταλάρα, την ορχήστρα Wiener Kammerorchester και τη χορωδία Wiener Singakademie.
Το 1996 προβάλλεται η ταινία του Γιάννη Σμαραγδή, Καβάφης, με τον Βαγγέλη Παπαθανασίου να γράφει το υποβλητικότατο σάουντρακ, ενώ ανέλπιστη ήταν η μελοποίηση του ποιήματος του Κ.Π. Καβάφη «Γκρίζα» από τον Χρήστο Νικολόπουλο, με ερμηνεία από την Ελευθερία Αρβανιτάκη, στο άλμπουμ του «Άνθη Ευλαβείας» (Μεσόγειος, 1996). Την ίδια χρονιά, το ροκ συγκρότημα Επόμενη Κίνηση βάζει μουσική στο «Όσο μπορείς» από το φερώνυμο άλμπουμ του (FM Records), με τον συνθέτη Χρήστο Παρμενίδη να κυκλοφορεί το «καβαφικό» CD του «You are still far away / Είσαι ακόμα μακριά» (Hax Records), που ανήκει στον χώρο της «σύγχρονης κλασικής».
Από «καβαφικής» πλευράς, η δεκαετία θα έκλεινε με τον Σωκράτη Μάλαμα να τραγουδά το «Δεκέμβρης 1903» στο δικό του άλμπουμ «13000 Μέρες» (Lyra, 1998).

Μετά το 2000
Και κάπως έτσι μπαίνουμε στα χρόνια μετά το 2000, με το ενδιαφέρον για την ποίηση του Κ.Π. Καβάφη να θεριεύει στις τάξεις των συνθετών, των τραγουδοποιών και των συγκροτημάτων, αφού οι σχετικές προσεγγίσεις είναι πλέον δεκάδες. Η άποψη πως η καβαφική ποίηση προσεγγίζεται καλύτερα με τον έναν ή με τον άλλον ηχητικό τρόπο (όποιος και να είναι αυτός) γενικώς καταλύεται, αφού ο λόγος του ποιητή θα ενδυθεί όλα τα είδη των ηχοχρωμάτων. Τα σύγχρονα κλασικά και τα εντεχνολαϊκά μπορεί να κυριαρχούν, αλλά, όπως θα δείτε, θα υπάρξουν προσεγγίσεις και από τελείως «άλλους» χώρους – κάτι που φανερώνει, συν τοις άλλοις, και τη διάχυση της «καβαφικής» ποίησης σε διαφορετικές γενιές συνθετών, μουσικών και τραγουδοποιών.
Το 2002 κυκλοφορεί το άλμπουμ του Μιχάλη Καρρά «Cavafy» (ΜΙΝΟS-EMI). Γνωστός συνθέτης από τα ’60s ήδη, ο Μ. Καρράς συνθέτει άλλοτε απαλή μουσική και άλλοτε πιο δυναμική, με έφεση στη μελωδία, χρησιμοποιώντας ενίοτε ήδη υπάρχουσες αναγνώσεις της καβαφικής ποίησης (Έλλη Λαμπέτη).

Ο Γιάννης Πετρίτσης είναι ένας γνωστός τραγουδοποιός στους φίλους του παλαιού ελληνικού ροκ. Κάποιοι γνωρίζουν πως ο Πετρίτσης ήταν εκείνος που είχε επιχειρήσει να μεταφέρει το μιούζικαλ Hair στα ελληνικά το 1970, κάποιοι άλλοι θα τον θυμούνται από τη ροκ όπερα «Τρωικός Πόλεμος» (1975), ίσως κάποιοι και από το Φεστιβάλ Ελληνικού Τραγουδιού της Θεσσαλονίκης, όμως η επανεμφάνισή του το 2005 με το CD+book «Αγαπητέ κύριε Καβάφη…» [Bonus] ήταν οπωσδήποτε μια έκπληξη. Ο Πετρίτσης ακολουθεί τον έντεχνο δρόμο στην καβαφική μελοποίηση.
Η βασική και κυρίαρχη φόρμα στη δική του προσπάθεια είναι εκείνη της μπαλάντας, με τις ενορχηστρώσεις του (ακούμε κιθάρες, πλήκτρα, τρομπέτες, ακορντεόν, κλαρίνο, μπουζούκι, φυσαρμόνικα) να το αποδεικνύουν. Ενδιαφέρουσες είναι και οι επιλογές σε τραγουδιστές (Αλέξανδρος Χατζής, Γρηγόρης Βαλτινός, Νέλλη Βαβάση) και απαγγελία (Μιχάλης Κακογιάννης, Κάτια Δανδουλάκη), με την «Ιθάκη» ή «Ithaca» να είναι το μοναδικό ποίημα του άλμπουμ που ακούγεται και στην αγγλική γλώσσα, και τις μελοποιήσεις στα «Ο ήλιος του απογεύματος», «Φωνές», «Εν πορεία προς την Σινώπην», «Δέησις», «Ιθάκη», «Θάλασσα του πρωιού», «Μακρυά», «Εύνοια του Αλεξάνδρου Βάλα», «Μονοτονία» και «Αλεξανδρινοί Βασιλείς» να ξεχωρίζουν. Μια ενδιαφέρουσα προσπάθεια.
Το 2006 η Κριστέλλα Δημητρίου θα μελοποιούσε Καβάφη στο άλμπουμ της «Σαπφώ, Καβάφης» (Πολύτροπον). Ο Σπύρος Σακκάς θα ερμήνευε τα μελοποιημένα ποιήματα «Για να ’ρθουν», «Πολυέλαιος», «Ομνύει» και «Επήγα». Το πιάνο, το μαντολίνο και τα έγχορδα είναι όργανα που πολύ συχνά τα ακούμε να κυριαρχούν στις «καβαφικές» ενορχηστρώσεις – αυτό συμβαίνει και εδώ.
Από το 2006 φαίνεται να ξεκινά και η επαφή των εναλλακτικών Lost Bodies με τον Καβάφη, καθώς στο «Brutal» (Smallmusictheatre) εκείνης της χρονιάς θα ακούγαμε τον Θάνο Κόη να απαγγέλει το «Ομνύει», ενώ στο «Φιγουρίνι» (Phase! Records, 2013) θα συμπεριλαμβάνονταν και τα «Θυμήσου, σώμα», «Το σύνταγμα της ηδονής» και «Ηδονή».

Το 2007 ο συνθέτης Δημήτρης Παπαδημητρίου δίνει το άλμπουμ «Κ.Π. Καβάφης / “που γι’ Αλεξανδρινό γράφει Αλεξανδρινός”» (Cobalt Music) που θα τυπωνόταν σε τριπλό CD μαζί με πολυσέλιδο booklet, εμπνεόμενος επίσης από την ποίηση του Καβάφη, με πολύ ενδιαφέροντα κατά τόπους αποτελέσματα. Στο άλμπουμ τραγούδησαν οι Φωτεινή Δάρρα, Ειρήνη Καραγιάννη, Τάσος Αποστόλου, Ανδρέας Σμυρνάκης και Νικόλας Στυλιανού, ενώ φιλικά συμμετείχαν και οι Ελευθερία Αρβανιτάκη, Αλκίνοος Ιωαννίδης, Γεράσιμος Ανδρεάτος, Αντώνης Λουδάρος και Κωνσταντίνος Μαρκουλάκης, με την Ορχήστρα των Χρωμάτων, υπό τον Μίλτο Λογιάδη, να μεταφέρει προς το κοινό τα ηχοχρώματα των συνθέσεων.
Το άλμπουμ συνολικά σού αφήνει μια αίσθηση μεγαλεπήβολου, μετατοπίζοντας την ταπεινή καβαφική ποίηση σε άλλες, υπέργειες διαστάσεις. Οι μελωδικές αναγνώσεις του Δ. Παπαδημητρίου είναι εντυπωσιακές το δίχως άλλο, όμως η παρουσία της Ορχήστρας των Χρωμάτων ενίοτε «σκεπάζει» τον «καβαφικό» λόγο, κερδίζοντας εκείνη τις εντυπώσεις.
Το 2008 θα κυκλοφορούσε το άλμπουμ του Νίκου Μαμαγκάκη «Αόρατος Θίασος / 24 τραγούδια σε ποίηση Κ.Π. Καβάφη» (ιδαία) με βασικό ερμηνευτή τον βαρύτονο Τάση Χριστογιαννόπουλο (ακούγονται και ο Αλέξης Κωστάλας μαζί με τον συνθέτη). Έχουν αξία εκείνα που είχε πει ο ίδιος ο Ν. Μαμαγκάκης για τη δική του προσέγγιση:
«Το πρώτο ενσυνείδητο τραγουδιστικό μου σκαρίφημα ήταν το ποίημα “Εν τω μηνί Αθύρ” του Κ.Π. Καβάφη, το 1957, στον πρώτο χρόνο της σπουδής μου στην Ακαδημία του Μονάχου, και το οποίο δυστυχώς δεν περιλαμβάνεται σ’ αυτή την εργασία. Έκτοτε η ποίηση του Καβάφη και η πρόθεσή μου για μια σύνθεση πάνω στην ποίηση αυτή υπέφωσκε, μέχρι που πριν από μια τετραετία (σ.σ. 2003) άρχισα να δουλεύω πάνω στα 24 αυτά τραγούδια. Κινήθηκα σε δύο άξονες. Στην καθαρή μελοποιία, με ό,τι αυτή συνεπάγεται, που όμως εμένα δεν με ικανοποιούσε πλήρως, επειδή συνήθως η μελοποιημένη ποίηση αδικεί τον λόγο και την κατανόησή του. Γι’ αυτό προσπάθησα να συνθέσω περιοδικά και με όση μπορούσα καλύτερη άρθρωση μια παράλληλη ομιλούμενη μελωδία, έτσι που ο σπουδαίος καβαφικός λόγος ν’ ακούγεται και να κατανοείται στην πλήρη μεγαλοσύνη του. Όμως και πάλι μου ’λειπε κάτι. Τα περισσότερα ποιήματα του Καβάφη είναι ηδονιστικά – κατά την έκφραση του Δημήτρη Μητρόπουλου. Η γλώσσα όμως που διαλέγει ο Κ.Π. Καβάφης τις περισσότερες φορές δεν συνάδει με τις καυτές ατμόσφαιρες των ποιημάτων του. Επομένως, μου ’λειπε η ατμόσφαιρα των χώρων που βίωσε και γενικά το ηχητικό περιβάλλον, όπως εγώ το φανταζόμουν. Γι’ αυτό προσέφυγα σε μια απλή λύση. Δημιούργησα μια ανατολίτικη ατμόσφαιρα, μια φανταστική αλεξανδρινή ηχητικότητα, στοιχείο που κατά τη γνώμη μου δεν είχε χρησιμοποιηθεί από τους μελοποιημένους καβαφικούς στίχους».
Είναι αληθινά σεμνός άνθρωπος ο Νίκος Ξυδάκης, γι’ αυτό στο κείμενο που συνοδεύει την έκδοση Rue Lepsius / Μια μουσική προσωπογραφία του Κ.Π. Καβάφη (Lyra, 2009) γράφει πως «…το βέβαιο ήταν πως δε με ενδιέφερε ιδιαίτερα να μελοποιήσω ποιήματα του Καβάφη. Έπειτα, ως Αιγυπτιώτης, δεν το θεωρούσα αυτονόητο να ασχοληθώ με τον Καβάφη, για να μην πω ότι ήταν και αυτό που φοβόμουν περισσότερο απ’ όλα».
Και προς το τέλος: «Πάντως, τίποτα δεν ζητάμε να αποδείξουμε, ούτε καν να προσθέσουμε, γύρω από τον αλεξανδρινό ποιητή». Οριοθετώντας έτσι ο συνθέτης, και από την αρχή, το συγκεκριμένο πλαίσιο, εκείνο που αναμένεις να διαπιστώσεις στην πορεία είναι αν (αυτό το πλαίσιο) παραμένει ενεργό και κατά τη διάρκεια της ακρόασης. Ο Ν. Ξυδάκης περνά, ανεπαίσθητα, στο διά ταύτα. Δεν μελοποιεί Καβάφη αλλά συνθέτει επί ευρύτερων αλεξανδρινών στίχων που έγραψε για την περίπτωση (ή είχε γράψει ήδη) ο Διονύσης Καψάλης, τραγουδώντας τους ο ίδιος, όπως και ο Τάσης Χριστογιαννόπουλος. Ενδιαμέσως, παρεμβάλλονται ορχηστρικά θέματα, αφηγήσεις (Δ.Ν. Μαρωνίτης) και δείγματα αραβικού μέλους. Σκηνοθετείται εν ολίγοις μια παράσταση που σε κερδίζει έτσι όπως εξελίσσεται, με την καθαρή γραμμή της.
Ο γνωστός από τις συνεργασίες του με τον Μανώλη Ρασούλη συνθέτης και τραγουδοποιός Χάρης Παπαδόπουλος θα έδινε το 2010 τον δίσκο 45 στροφών «4 τραγούδια του Καβάφη με τον Β. Λέκκα» (Le Grande Ours). Μελοποιούνται τα «Ο Δεκέμβρης του 1903», «Έτσι πολύ ατένισα», «Επέστρεφε» και «Πρόσθεσις». Αξιοπρόσεκτη προσπάθεια που, λόγω και της συγκεκριμένης φυσικής μορφής της, θα περνούσε απαρατήρητη.
Ο γνωστός τραγουδοποιός Κώστας Γανωτής δίνει το 2010 το άλμπουμ του «Εκποίηση 1.» (Ammos Music). Το LP αυτό «διεκδικείται» από τρεις ανθρώπους, τον Κώστα Γανωτή, τον μπασίστα Αλέξανδρο Παρασκευόπουλο και τον κιθαρίστα Δημήτρη Μπαρμπαγάλα. Σ’ αυτό, λοιπόν, το άλμπουμ ο Γανωτής μελοποιεί δικούς του στίχους και ακόμη Κική Δημουλά και Κ.Π. Καβάφη («Επήγα», «Θάλασσα του πρωιού»). Τα καβαφικά τραγούδια κινούνται σε folk-rock δρόμους και έχουν ενδιαφέρον.
Από το 2010 προέρχεται και το άλμπουμ του συνθέτη Σταύρου Σοφιανόπουλου «Κ.Π. Καβάφης – μια ανάγνωση» (Ankh Productions). Εδώ έχουμε απαγγελία του καβαφικού λόγου και απαλή οργανική συνοδεία (ένα πιάνο, ένα τσέλο, μία έξτρα φωνή). Ο Σοφιανόπουλος συνθέτει, ενορχηστρώνει και παίζει πιάνο (υποθέτουμε), ο ιστορικός τέχνης και συγγραφέας του βιβλίου Κωνσταντίνος Καβάφης – Αιγύπτιος ποιητής ελληνικής γραφής, Γιώργος Κουρούπης, διαβάζει τα 36 ποιήματα, κάπου ακούγεται το τσέλο του Κώστα Θέου, κάπου αλλού η φωνή της Αθηνάς Δημητρακοπούλου. Η σεμνότητα και οι ταιριαστοί χαμηλοί τόνοι είναι εκείνο που μένει από τη συγκεκριμένη ανάγνωση.
Νέα απόπειρα το 2011 από τον Αθανάσιο Σίμογλου στο άλμπουμ «Cavafy / Shades of Love…» (The Human Voice) με ερμηνείες από τη σοπράνο Σόνια Θεοδωρίδου, τον βαρύτονο Κώστα Ραφαηλίδη και την Orchestra Mobile υπό τον Θεόδωρο Ορφανίδη. Και αυτή η απόπειρα έχει να προτείνει τον δικό της λόγο. Το 2011 θα ακούγαμε και την άποψη της Λένας Πλάτωνος για την ποίηση του Κ.Π. Καβάφη στο άλμπουμ της «Καβάφης / 13 Τραγούδια» (Inner Ear) με ερμηνευτή τον Γιάννη Παλαμίδα.

Ένας άλλος τραγουδοποιός, που σχετίζεται περισσότερο με το ροκ και έχει χρησιμοποιήσει ποιήματα του Κ.Π. Καβάφη στους δίσκους του, είναι ο Μανώλης Αγγελάκης. Στο «Άνθρωπος Βόμβα» (Inner Ear, 2012) κάνει μια βουτιά στο τότε κοινωνικό γίγνεσθαι, ανασύροντας στίχους, μουσικές και τραγούδια. Ανάμεσα σε αυτά και η απαγγελία του «Απολείπειν ο θεός Αντώνιον».
Περαιτέρω, στο «Εμείς αποστάσαμε…» (Inner Ear, 2021), ένα σκοτεινό LP που αντιμετωπίζει τον ζόφο της εποχής ως κάτι που εισβάλλει ανεξέλεγκτα και απ’ όλες τις μεριές, σκεπάζοντας τα πάντα, ο Αγγελάκης κλείνει με το «Η πόλις», κομμάτι που προσθέτει ακόμη περισσότερο στο αίσθημα του θλιβερού και του μάταιου, και μεγεθύνεται από την ηχητική μπάντα με τις κιθάρες που «στριγγλίζουν» και τη χαοτική εν γένει ατμόσφαιρα. Επίσης, ο Μ. Αγγελάκης έχει χρησιμοποιήσει το ποίημα «Τείχη» (τραγουδισμένο στα αγγλικά) στο άλμπουμ του ροκ γκρουπ Illegal Operation «The 3rd Day» (Inner Ear, 2011).
Το 2013 ήταν η σειρά του αγαπητού απ’ όλους συνθέτη Γιάννη Σπανού να τυπώσει την καβαφική εργασία του στο άλμπουμ «… Πλησιάζοντας τον Καβάφη» (Music Links Knowledge), έχοντας για ερμηνευτή τον Μανώλη Μητσιά. Υπό προϋποθέσεις αυτό το άλμπουμ θα μπορούσε να κάνει τη διαφορά, καθώς ο Γ. Σπανός ασχολούνταν χρόνια με τη μελοποίηση της καβαφικής ποίησης και τα συμπεράσματά του δεν είναι άνευ σημασίας.
Ο Γιώργος Σταυριανός, ένας από τους πιο σημαντικούς συνθέτες του έντεχνου από το 1980 και μετά, στο άλμπουμ του «Πηγή των Θαυμάτων» (Μετρονόμος, 2017) μας προτείνει οκτώ τραγούδια και ένα ορχηστρικό. Ένα από αυτά τα τραγούδια αφορά τη μελοποίηση του ποιήματος «Η πόλις», το οποίο ερμηνεύεται από τον ίδιο τον συνθέτη. Η εκδοχή του Σταυριανού διαθέτει κάποια δραματικά στοιχεία που σε κερδίζουν.
Στον Μετρονόμο θα ηχογραφούσε και η Φένια Χρήστου το άλμπουμ της «el3ven» το 2018, στο οποίο συμπεριλαμβάνονται και τρεις συνθέσεις της βασισμένες σε ποιήματα του ποιητή («Σύγχυσις», «Τρόμος», «Δυνάμωσις»). Οι μελωδίες της Χρήστου διαθέτουν μια χατζιδακική ευφράδεια, ενώ η ποικιλία των αναφορών της από την κλασική μουσική, την όπερα και την ποπ μέχρι κάποιες όψεις της contemporary jazz και του αυτοσχεδιασμού είναι άμεσες και μετρήσιμες.
Στην ομάδα των Ελλήνων συνθετών που θα δοκίμαζαν να μελοποιήσουν Καβάφη θα εμφανιζόταν το 2018 και ο 72χρονος Μπάμπης Κουλούρας από την Ερμούπολη. Όπως διαβάσαμε στο επιμελημένο digipak του CD του, ο Μ. Κουλούρας ήταν «εθελοντής διευθυντής προγράμματος-παρουσιαστής της Δημοτικής Αιγαίο-Ραδιοτηλεόρασης Σύρου-Ερμούπολης, πρόεδρος του πολιτιστικού συλλόγου Άνω Σύρου και επικεφαλής της μουσικοποιητικής ομάδας Καβάφης».
Με αυτήν ακριβώς την ομάδα ο Μ. Κουλούρας θα παρουσίαζε το άλμπουμ «Κ.Π. Καβάφης / Απέξω και τραγουδιστά» (Πολιτιστικός Σύλλογος Άνω Σύρου, Action Εστί / Μετρονόμος) με καβαφικά τραγούδια που απέδωσαν οι Χρυσούλα Κεχαγιόγλου, Αλέξανδρος Καψοκαβάδης, Θοδωρής Μέρμηγκας, Μιχάλης Καταχανάς κ.ά., ενώ δύο τραγούδια τα ερμήνευσε ο ίδιος ο συνθέτης. Το «Για να ’ρθουν» ήταν η ωραιότερη μελοποίηση του δίσκου.
Το συγκρότημα Ξέφρενο Αερόστατο στο άλμπουμ του «Το πρώτο καλοκαίρι του κόσμου» (Ιδιωτική Έκδοση, 2021) περιλαμβάνει κι ένα καβαφικό κομμάτι, το «Μονοτονία», που ως απαγγελία τοποθετείται σ’ ένα σταθερό electro-rock υπόστρωμα. Ενδιαφέρον.
Συνθέτρια με έντεχνες καταβολές, η Μάρθα Μεναχέμ στο άλμπουμ της «Homo Poëticus / XIV φωνές της ποίησης» (Εκδόσεις Παρισιάνου, 2022) συμπεριλαμβάνει τρία τραγούδια βασισμένα σε αντίστοιχα ποιήματα του Κ.Π. Καβάφη, με τα «Παράθυρα» (ερμηνεία Αγγελική Τουμπανάκη) να ξεχωρίζουν.
Καλός συνθέτης της τζαζ, ο Βασίλης Παπαδόπουλος στον δίσκο του «Different Moods» (Orfeas, 2023) και στη σύνθεσή του «Walls» χρησιμοποιεί κλαρίνο, βιόλα και κιθάρα μαζί με απαγγελία από τη Σάρα Παπαδοπούλου στην αγγλική γλώσσα του ποιήματος «Τείχη» του Κ.Π. Καβάφη.
Συνθέτης με πολύ μεγάλη προσφορά στη σύγχρονη ελληνική μουσική, ο Γιώργος Κουρουπός στο πρόσφατο άλμπουμ του «Αρχή του κόσμου πράσινη» (Subways Music, 2023) μελοποιεί Οδυσσέα Ελύτη, Σαπφώ, Αρχίλοχο, Ανδρέα Εμπειρίκο, μα και Κ.Π. Καβάφη (τα «Απολείπειν ο θεός Αντώνιον» και «Ο καθρέπτης στην είσοδο»). Τραγουδά ο βαρύτονος Τάσης Χριστογιαννόπουλος και συνοδεύει ο πιανίστας Θανάσης Αποστολόπουλος. Μια σοβαρή, έντεχνη προσέγγιση του καβαφικού ποιητικού λόγου από έναν συνθέτη που και στην ωριμότητά του δεν παύει να εκπλήσσει.
H τραγουδίστρια της τζαζ Νάσια Γκόφα και το συγκρότημα που τη συνοδεύει, οι Jazz Tales, κυκλοφορούν νέο CD με τον τίτλο «Έρκυνα» (Jazz Breeze, 2023). Στο σετ και η απαγγελία του ποιήματος «Che fece… il gran rifiuto», επί του οποίου αυτοσχεδιάζει ο Στέφανος Κοζάνης στο πιάνο. Η ποίηση του Κ.Π. Καβάφη δηλώνει παρούσα και στον ελληνικό τζαζ χώρο.
Να σημειώσουμε, τέλος, πως απαγγελίες-αναγνώσεις ποιημάτων του Κ.Π. Καβάφη έχουμε ακούσει σε δίσκους από τους Έλλη Λαμπέτη, Γ.Π. Σαββίδη, Δημήτρη Μαλαβέτα, Γιάννη Τσαρούχη, Sean Connery, Vittorio Gassman και άλλους.

Και κάτι από το εξωτερικό
Στο εξωτερικό ο Κ.Π. Καβάφης μελοποιείται από παλιά, τόσο από κλασικούς όσο και από έντεχνους συνθέτες και τραγουδοποιούς, όπως ακριβώς συμβαίνει και στην Ελλάδα.
Αν πρέπει, εδώ, να μνημονεύσουμε ένα μόνο όνομα, αυτό θα είναι του μεγάλου Καταλανού τροβαδούρου Lluis Llach. Ο Llach το 1975 κυκλοφόρησε άλμπουμ με τίτλο «Viatge a Itaca» (Movieplay), «Ταξίδι στην Ιθάκη» δηλαδή, την πρώτη πλευρά του οποίου καταλαμβάνει το κομμάτι «Itaca», μελοποίηση της «Ιθάκης». Ο Llach τραγουδά τους καβαφικούς στίχους βασισμένος στη μετάφραση του Καταλανού ποιητή Carles Riba.
Lluis Llach – Viatge a Itaca
Χωρισμένη σε τρία μέρη, η «Ιθάκη» αντιστοιχεί σε τρία διαφορετικά μελοποιητικά μέρη. Έχοντας στα υπέρ την πλούσια βαρύτονη φωνή του, την άνεσή του στη μελωδία και στις κάπως σύνθετες αρμονικές δομές, όπως και τη «γεμάτη» (ανά φάσεις) ενορχήστρωση του Manuel Camp, ο Llach μπαίνει στα βαθιά και βγαίνει δίχως να βραχεί.
Δύο χρόνια αργότερα (1977), ο Llach θα κυκλοφορούσε το άλμπουμ «Campanades a morts» (Movieplay), μελοποιώντας κι εκεί ένα ακόμη ποίημα του Καβάφη, το «Ένας γέρος». Πρόκειται για το «A la taverna del mar», που είναι προσαρμοσμένο στην καταλανική από τον αυτόχειρα ποιητή Gabriel Ferrater. Εντυπωσιακή μελοποίηση, ερμηνεία μεγάλης κλάσης, πιάνο από τον ίδιον τον Llach – ένα σπάνιο τραγούδι.
Πιο πρόσφατα, συγκεκριμένα τον περασμένο Απρίλιο, στο φεστιβάλ «Archive of Desire» που διοργάνωσε το Ίδρυμα Ωνάση στη Νέα Υόρκη με αφορμή τα 160 χρόνια από τη γέννηση του Καβάφη, ο Rufus Wainwright τραγούδησε ζωντανά το νέο του κομμάτι «Chandelier», η Laurie Anderson ερμήνευσε μια ηλεκτρονική σύνθεση και spoken απόδοση του «Περιμένοντας τους Βαρβάρους» και της «Ιθάκης», ενώ οι Πέτρος Κλαμπάνης και Helga Davis παρουσίασαν το έργο τους «Cavafy Ghost» για άρπα, κοντραμπάσο και τις φωνές της Brooklyn Youth Chorus.

Πηγή: Το άρθρο δημοσιεύθηκε στην έντυπη LiFO.

Σημείωση Αλεξανδρινού Ταχυδρόμου: Το άρθρο παραλείπει – όχι βεβαίως εσκεμμένα – μια σημαντική δισκογραφική δουλειά του μουσικοσυνθέτη Φίλιππου Περιστέρη, με την μελοποιημένη απαγγελία όλων των ποημάτων του Κ.Π Καβάφη από τον αείμνηστο Χρίστο Τσάγκα, καθώς και πλείστα ποιήματα επίσης μελοποιημένα του Αλεξανδρινού από σπουδαίους τραγουδιστές που συμπεριλήφθησαν στους 3 συλλεκτικούς δίσκους του, Επύλλια 1 -2 -3 του προαναφερθέντος συνθέτη.

Η συμβολή των Ελλήνων της Αλεξάνδρειας στη μουσική παραγωγή υπήρξε μεγάλη και σημαίνουσα. Πολλά ήταν τα οργανικά και χορωδιακά σύνολα (οι λεγόμενοι όμιλοι) που διατηρούσαν οι ελληνικοί φορείς, ενώ τις συναυλίες τους παρακολουθούσε και η διεθνής κοινότητα της πόλης.

Η αρχή έγινε το 1893 όταν ο Κερκυραίος Ναπολέων Λαμπελέτ εγκαταστάθηκε (για δύο χρόνια) στην Αλεξάνδρεια. Ο αναγνωρισμένος συνθέτης, πιανίστας και μαέστρος συνέλαβε την ιδέα μιας Μουσικής Ακαδημίας, δίδαξε, συνέθεσε, ανέβασε έργα και ίδρυσε μια χορωδία που κέρδισε τις εντυπώσεις και οδήγησε την ίδια χρονιά στη σύσταση της Ελληνικής Φιλαρμονικής Εταιρείας Αλεξανδρείας. Ο πρώτος αυτός ελληνικός μουσικός φορέας της πόλης, που έπαιζε στις δημόσιες εκδηλώσεις της ελληνικής παροικίας αλλά και σε άλλες συναυλίες με διεθνές κοινό, εκπροσώπησε επάξια την ομογένεια στην απαιτητική μουσικά κοινωνία της πόλης. Επιπλέον ενίσχυσε τον αταξικό χαρακτήρα της μουσικής, η οποία δεν αποτελούσε πλέον αποκλειστικό προνόμιο των εύπορων, αλλά –και αυτό ήταν ιδιαίτερα σημαντικό– συνένωνε όλο το ελληνικό στοιχείο. Μέσα στους κόλπους της Ελληνικής Φιλαρμονικής Εταιρείας ο μαέστρος και συνθέτης Νικόλαος Συναδινός ίδρυσε τη «Société Musicale» (μια διεθνή μουσική εταιρεία), και οργάνωσε και διηύθυνε την επαγγελματική της ορχήστρα που ερμήνευε συμφωνική μουσική επικεντρώνοντας στο έργο του Richard Wagner. Η δε Φιλαρμονική μακροημέρευσε δίνοντας συναυλίες μέχρι τις αρχές της δεκαετίας του 1960.
Το 1902 ιδρύθηκε ο Μουσικός Όμιλος «Ορφεύς» που συγκρότησε μαντολινάτα και μεικτή χορωδία «για την εκτέλεση νυκτωδιών», έδωσε εξαιρετικές συναυλίες και εξέδωσε το Ορφεύς, το πρώτο ελληνικό μουσικό περιοδικό (1910-1912). Το 1915 από την ένωση δύο προγενέστερων συλλόγων προέκυψε η Ελληνική Ένωσις «Αισχύλος-Αρίων» που λειτούργησε υποδειγματικά στα χρόνια της πλούσιας δραστηριότητάς της, ίδρυσε βιβλιοθήκη, μουσικό και δραματικό τμήμα, τύπωνε περιοδικό, ενώ είχε τη φροντίδα πολλών ιδρυμάτων και έπαιρνε πρωτοβουλία σε θέματα πνευματικής και καλλιτεχνικής διαμόρφωσης των ομογενών. Με τη μύηση των Αλεξανδρινών στη μουσική, είτε ως ενεργά συμμετέχοντες στην ορχήστρα και χορωδία του «Αισχύλου» είτε ως ακροατές, διαμόρφωνε «τη φυσιογνωμία του τέλειου ερασιτέχνη, του ντιλετάντη, του κοσμοπολίτη εραστή της μουσικής, που ξέρει να ψυχαγωγεί και να ψυχαγωγείται, να διδάσκει και να διδάσκεται, να κινείται με άνεση στον προθάλαμο του επαγγελματισμού, να συνυπάρχει με τους καταξιωμένους ή με εκκολαπτόμενους καλλιτέχνες», όπως χαρακτηριστικά αναφέρει η Μάρω Φιλίππου. Σημαντική ήταν και η δράση του Ομίλου Φιλομούσων (1917), των σωματείων «Παρνασσός» και «Απόλλων» (1917), της Ελληνικής Μουσικής Εταιρείας (1925) που με πρωτοβουλία του Σπυρίδωνα Παπασταθόπουλου προσπάθησε να εισαγάγει τον θεσμό των λαϊκών συναυλιών με χαμηλό εισιτήριο (δεν κατάφερε όμως να τον καθιερώσει, μιας και η παρουσία της «Société des Concerts d’ Αlexandrie» που ιδρύθηκε την ίδια περίοδο και οργάνωνε συναυλίες με κορυφαίους διεθνείς σολίστες υπήρξε πιο ισχυρή), της Ελληνικής Καλλιτεχνικής Ένωσις Αλεξανδρείας (αρχές δεκαετίας 1930).

Η πόλη διέθετε σπουδαία θέατρα και αίθουσες εκδηλώσεων, όπου έδιναν συναυλίες και τα ελληνικά σωματεία και μουσικά σύνολα (πέρα από τις δικές τους μικρές σκηνές). Τέτοια ήταν το Θέατρο Αλάμπρα, το Θέατρο Μπελβεντέρε, η Αίθουσα Λιφόρντι, η αίθουσα της Αμερικανικής Αποστολής, η Αίθουσα Παπαζιάν, το Ξενοδοχείο-Καζίνο Σαν Στέφανο, το Ξενοδοχείο Κλάριτζ, το Κινηματοθέατρο Ριάλτο, το Θέατρο Λούνα Παρκ στην Ιμπραημία (τη συνοικία της πόλης που έσφυζε από ελληνικό πληθυσμό), το Conservatoire de Musique d’ Alexandrie (που ίδρυσε το 1945 ο ελληνοϊταλικής καταγωγής Αλεξανδρινός μαέστρος και πιανίστας Piero Guarino), τα κοσμικά κέντρα L’Aiglon, Chatby και Μεγάλος Αθηναίος. Όμως και ο ελληνισμός της Αλεξάνδρειας διέθετε το δικό του εξαιρετικής αισθητικής και ακουστικής ευρωπαϊκό θέατρο, το περίφημο Θέατρο Ζιζίνια που ανήγειρε το 1865 (στην οδό Ροζέττης, μετέπειτα Φουάτ) ο επιφανής Αλεξανδρινός Στέφανος Ζιζίνιας. Στη σκηνή του ανέβηκαν παραγωγές πολυάριθμων ευρωπαϊκών δραματικών και λυρικών θεάτρων με την αφρόκρεμα διάσημων πρωταγωνιστών της εποχής, όπως η παραγωγή της όπερας Madama Butterfly που παρακολούθησε και ο ίδιος ο συνθέτης Giacomo Puccini. Το θέατρο δυστυχώς κατεδαφίστηκε και στη θέση του χτίστηκε το 1922 το Θέατρο Μωχάμετ Άλη (σήμερα γνωστό ως Θέατρο Sayed Darwish).
Τέλος, ξακουστά υπήρξαν και τα φιλολογικά σαλόνια της Αλεξάνδρειας, όπου οι Αιγυπτιώτες Έλληνες είχαν επιπλέον ευκαιρίες πνευματικής ανάπτυξης μέσα από ποιητικά και μουσικά «σουαρέ». Ενώ το περίφημο βιβλιοπωλείο/εκδοτικός οίκος του Αθανάσιου Μαρσέλου (1888/9-1953, φιλόλογου και δεσπόζουσας φυσιογνωμίας της αλεξανδρινής κοινωνίας), που ονομαζόταν αρχικά Νέα Ζωή (στην οδό Ντεμπάν, 1923) και στη συνέχεια Σεράπειον (στην οδό Νέμπι Ντανιέλ), αποτελούσε ένα ακόμα στέκι των ανθρώπων του πνεύματος.

Πηγή: Ελληνικό ίδρυμα Πολιτισμού – OPUS ALEXANDRINUM

Γραφιστική επέμβαση πάνω σε αχρονολόγητο φωτογραφικό πορτρέτο του Καβάφη από το εργαστήριο των Fettel & Bernard στην Αλεξάνδρεια. Ο ποιητής έχει μουστάκι, φοράει κοστούμι με γραβάτα και γυαλιά. Ο λογότυπος του φωτογραφικού εργαστηρίου στο verso, όπου και χειρόγραφη αφιέρωση του Καβάφη στον φίλο του Περικλή Αναστασιάδη. Η φωτογραφία θα πρέπει να χρονολογηθεί γύρω στο 1896, λόγω της έντονης ομοιότητας με παρόμοια φωτογραφία, χρονολογημένη από τον Καβάφη στο έτος αυτό.

***

Τα μέλη της επιστημονικής επιτροπής που σχεδιάζει τις δράσεις του Αρχείου Καβάφη για την τριετία 2023-2026 περιγράφουν πώς συνδέονται με την ποίησή του.

*****

Vicente Fernandez Gonzalez
Αναπληρωτής καθηγητής Μετάφρασης και Διερμηνείας Νέων Ελληνικών στο Πανεπιστήμιο της Μάλαγα

«Το έργο του Καβάφη με συνοδεύει και με απασχολεί εδώ και πολλά χρόνια. Η νέα ζωή της ποίησης του Αλεξανδρινού στο πέρασμά της σε άλλες γλώσσες ήταν και είναι σήμερα το κύριο ερευνητικό μου αντικείμενο. Ο Καβάφης είναι μέρος της ζωής μου, της πανεπιστημιακής και επιστημονικής φυσικά, αλλά όχι μόνο. Η ανάγνωση των ποιημάτων του, δημόσια και ιδιωτική, είναι πάντοτε για μένα μια βαθιά εμπειρία, ερέθισμα για σκέψη και περισυλλογή, πηγή λογοτεχνικής απόλαυσης. Δεν κουράζομαι ποτέ να διαβάζω τους στίχους του· στα ελληνικά, στα ισπανικά και σε όσες άλλες γλώσσες μπορώ. Η ικανοποίηση που παίρνω από τη μετάφρασή τους είναι από τις μεγαλύτερες που μπορώ να φανταστώ».

***

Peter Jeffreys
Αναπληρωτής καθηγητής Αγγλικής Λογοτεχνίας στο Suffolk University της Βοστώνης

«Δεν θυμάμαι πότε ακριβώς ερωτεύτηκα τον Καβάφη. Τον είχα διαβάσει ως φοιτητής και η απόφασή μου να ασχοληθώ στη διδακτορική μου διατριβή με τη σχέση του με τον Ε.Μ. Φόρστερ σίγουρα συνέδεσε τα ακαδημαϊκά μου ενδιαφέροντα με τις καβαφικές σπουδές. Στην πραγματικότητα, από τότε που εξέδωσα το πρώτο μου βιβλίο για τον Καβάφη, δεν έχω σταματήσει να αλληλεπιδρώ μαζί του. Εξακολουθεί να με ιντριγκάρει και ως καλλιτέχνης και ως άνθρωπος και υποθέτω πως η στάση μου θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ως εμμονή. Βρίσκω το περίπλοκο εύρος του συναρπαστικό: ήταν ένας Κωνσταντινουπολίτης, Αγγλοέλληνας “Αιγυπτιώτης” που περιδιάβαινε στον 19ο και τον 20ό αιώνα∙ ένας μοντέρνος ποιητής που ενστάλαζε βικτοριανό αισθητισμό και γαλλική παρακμή στους δικούς του στίχους.
Κατάφερε να σαγηνεύσει το διεθνές κοινό με το ενδιαφέρον του για τον ελληνισμό, ακόμα και από τη δική του διακριτή οπτική. Έκανε τις εφήμερες επαφές μνημειώδεις και εξερεύνησε τον queer πόθο. Η ποίησή του μιλά από μόνη της και θα συνεχίσει να εμπνέει νέες αναγνώσεις. Η αινιγματική ζωή του όμως είναι πιο περίπλοκο ζήτημα, και πέρασα την προηγούμενη δεκαετία συγγράφοντας μια βιογραφία του (Alexandrian Sphinx: A Life of C.P. Cavafy – Farrar, Strauss & Giroux) –της οποίας η έκδοση επίκειται– σε μια προσπάθεια να καταλάβω και να απεικονίσω τον άνδρα πίσω από τον ποιητή. Δεν είμαι σίγουρος ότι το ταξίδι μου με τον Καβάφη θα τελειώσει, ωστόσο “μ’έδωσε τ’ωραίο ταξείδι” για το οποίο είμαι βαθιά ευγνώμων».

***

Bart Soethaert
Επιστημονικός υπεύθυνος (principal investigator) στο ερευνητικό πρόγραμμα αριστείας «Temporal

Communities: Doing Literature in a Global Perspective» (EXC 2020) και μεταδιδακτορικός ερευνητής στο Ελεύθερο Πανεπιστήμιο του Βερολίνου
«Η προσωπική μου σχέση με το έργο του Κωνσταντίνου Π. Καβάφη είναι πολλαπλώς διαμεσολαβημένη – άραγε θα μπορούσε να γίνει αλλιώς; Ως αναγνώστες, με την ευρύτερη σημασία του όρου, όλες και όλοι μας ερχόμαστε σε επαφή με την ποίηση και τη ζωή του Αλεξανδρινού ποιητή με ποικίλους τρόπους και αφορμές: μέσω εκδόσεων που παρουσιάζουν το έργο και το καθιστούν αναγνώσιμο, μέσω μεταφράσεων, ανθολογιών, σκόρπιων παραθεμάτων και αναφορών, μέσω κριτικών αναλύσεων και ποικίλων επικλήσεων, μέσω προσωπικών και καλλιτεχνικών ανταποκρίσεων στην ποίησή του κ.ο.κ. Αυτές οι παρουσιάσεις, που ποτέ δεν αναπαριστούν ή δεν σημαίνουν απλώς, λειτουργούν, όχι σπανίως, ως μεσάζοντες που συμπαράγουν ως έναν βαθμό το έργο και την εικόνα που συγκροτεί ο καθένας μας γι’ αυτό∙ εν τέλει, συνδιαμορφώνουν με τον τρόπο τους τη σχέση που αναπτύσσουμε μαζί του.
Η επιμέλεια και η δημοσίευση της ψηφιακής συλλογής του Αρχείου Καβάφη το 2019 αποτέλεσαν ένα μείζον γεγονός που συνέβαλε στον τρόπο που αντιλαμβανόμαστε σήμερα τον δημόσιο βίο του ποιητή και το έργο του. Δημιουργήθηκε στο cavafy.onassis.org ένα ψηφιακό αναγνωστήριο, στο οποίο η λεπτομερής και προσεγμένη αρχειακή και φιλολογική τεκμηρίωση πολλαπλασίασε τα σημεία πρόσβασης στο ιστορικό “αρχείο” Καβάφη για το φιλέρευνο κοινό και όχι μόνο. Ως εκ τούτου, εξερευνώντας τις σχέσεις ανάμεσα στα τεκμήρια, αντιμετωπίζουμε παράλληλα τη διάθεση που υποκινεί αυτή την αναζήτηση, άρα την επισημαίνει και την πιστοποιεί».

***

Στάθης Γουργουρής
Καθηγητής Συγκριτικής Λογοτεχνίας και Κοινωνικών Σπουδών στο Πανεπιστήμιο Columbia της Νέας Υόρκης

«Περιδιαβαίνοντας στον κόσμο του Καβάφη είναι σαν να γυρολογάς μέσα σε ένα όνειρο από το οποίο δεν μπορείς να βγεις γιατί οι αναμνήσεις που τα ποιήματα δημιουργούν δεν σ’ το επιτρέπουν. Η επίδραση που ακόμα ασκεί πάνω μου ο Καβάφης οφείλεται στο ότι στην ανάμνηση υπάρχει πάντα μια καινούργια ανακάλυψη. Και το πιο γνώριμο ακόμη εκπλήσσει, ανοίγει πάντα έναν δρόμο προς κάπου αλλού, προς κάπως αλλιώς. Εξάλλου, ο κόσμος αυτός του Καβάφη δεν υπάρχει πια, ούτε στην Αλεξάνδρεια. Τα αμυδρά ίχνη του, τα οποία ίσα που πρόλαβα να γνωρίσω παιδί από θείους και θείες που ανήκαν στην προπολεμική εποχή, ήταν τα τελευταία. Όμως τα ξαναβρίσκω στους στίχους και στις στροφές μιας γλώσσας περίεργης και κρυπτικής, παρ’ όλη την απλότητα και ίσως ευθύτητά της.
Ο Καβάφης πάντα υπονοεί, ακόμη και όταν σχεδιάζει εικόνες πεντακάθαρες και απτές. Η ανακάλυψη, ο δρόμος, αναδύεται μέσα από αυτό το υπονοούμενο, πάντα λεπτό και ειρωνικό, όσο και ανεξαιρέτως ερωτικό, ακόμη και όταν υποδύεται την αυστηρότητα της Ιστορίας. Γι’ αυτό και η σχέση μου με τον Καβάφη είναι κυριολεκτικά ποιητική-δημιουργική, που για μένα σημαίνει ευκαιρία φαντασιακής αλλοίωσης του παρόντος. Είναι μια ταραχοποιός δύναμις που εκτρέπει συνηθισμένες προοπτικές, αλλοιώνει συνηθισμένες οπτικές γωνίες, έτσι ώστε η αντίληψη να στραφεί κάπου αλλού, κάπως αλλιώς».

***

Τάκης Καγιαλής
Καθηγητής Νεοελληνικής Φιλολογίας, Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο

«Τα ποιήματα του Καβάφη ήταν τα πρώτα που διάβασα σε μορφή βιβλίου, στην παλιά δίτομη έκδοση Σαββίδη, στον Ίκαρο. Μου τα αγόρασε ο πατέρας μου. Θυμάμαι να τα ξεφυλλίζω στη χαύνωση του μεσημεριού, στην κατασκήνωση του δήμου Αθηναίων, στον Άγιο Ανδρέα. Ήμουν δεκατριών χρόνων, ίσως δεκατεσσάρων. Η εστίαση της επιθυμίας σε μορφές αγοριών δεν με ενοχλούσε καθόλου. Νομίζω με κολάκευε. Εξάλλου, τίποτα δεν με εμπόδιζε να σκηνοθετώ τα αισθήματα και τις αισθήσεις κατά τη δική μου επιθυμία και να τα προσαρμόζω στις φαντασιώσεις μου.
Πέρα από την πρωτόγνωρη σύνδεση της ποίησης, της γλώσσας και της γραφής με τον ερωτισμό, εκείνα τα βιβλιαράκια μού άνοιγαν κι άλλα μυστήρια που χρειάστηκε να ταξιδέψω πολύ μακριά για να τα απαντήσω. Δεν ήταν μόνο η αδιανόητη ελληνιστική αρχαιότητα, εκείνα τα ανήκουστα Λάνης, Φερνάζης, Γάλβας και οι χρονολογίες τους που με βασάνιζαν σαν σημάδια ενός αδιαπέραστου κώδικα. Ήταν και οι σπαζοκεφαλιές, τα παράξενα σπασίματα των στίχων, τα […], οι ανορθογραφίες και τόσα άλλα. Να ήταν τυχαίο ότι ένας ποιητής που λεγόταν Κ.Π. τυπωνόταν με τη φροντίδα κάποιου φιλολόγου που ονομαζόταν Γ.Π.; Στην οικογένειά μου κανείς δεν έγραφε έτσι το όνομά του.
Μ’ αυτά και μ’ αυτά μας βρήκε η Μεταπολίτευση. Οι φίλοι μου διάβαζαν με τα κορίτσια τους το “Πρωινό Άστρο” του Ρίτσου ή έκαναν πως καταλαβαίνουν την “Έρημη Χώρα” σε μετάφραση Σεφέρη, ενώ εγώ είχα τα “αισθηματοποιήθηκες”, τα “που αφέθηκες κι ενδίδεις”, τα “σα μια ξένη φορτική” ν’ αναβοσβήνουν με πείσμα στο ταβάνι του δωματίου μου, όπως και συνεχίζουν, πενήντα χρόνια αργότερα, σαν τη σπασμένη φωτεινή επιγραφή στους Μαρκοβάλντο του Καλβίνο».

***

Μαρία Μπολέτση
Διακεκριμένη καθηγήτρια Νεοελληνικών Σπουδών στο Πανεπιστήμιο του Άμστερνταμ (έδρα Μαριλένας Λασκαρίδη) και αναπληρώτρια καθηγήτρια Συγκριτικής Λογοτεχνίας στο Πανεπιστήμιο του Λάιντεν στην Ολλανδία

«Τα γραπτά του Καβάφη με συνοδεύουν ως συνομιλητές στο μεγαλύτερο μέρος της ζωής μου και συνεχίζουν να διαμορφώνουν τη σκέψη μου με απροσδόκητους τρόπους. Το βιβλίο που ολοκλήρωσα πρόσφατα με τίτλο Specters of Cavafy (το οποίο θα κυκλοφορήσει από τις εκδόσεις Michigan University Press το 2024) αποτυπώνει την προσπάθειά μου να θεωρητικοποιήσω και να κατανοήσω τον τρόπο με τον οποίο ο Καβάφης συνεχίζει να στοιχειώνει το σήμερα σε προσωπικό και συλλογικό επίπεδο.
Η ικανότητα του καβαφικού έργου να μιλά σε μελλοντικούς αναγνώστες δεν απορρέει από την ικανότητα του Καβάφη να προβλέπει το μέλλον ως προφήτης. Το αντίθετο, θα έλεγα: πηγάζει από επισφαλείς αλήθειες, αντικρουόμενες οπτικές γωνίες, χαρακτήρες βγαλμένους από συγκρουόμενους κοινωνικούς και πολιτισμικούς κώδικες και πολυφωνικούς κόσμους που αρνούνται να εκφέρουν μια τελική κρίση και να κατευθύνουν το μέλλον προς μία και μόνη κατεύθυνση. Έτσι, ο συνήθης ισχυρισμός ότι η καβαφική ποίηση προβλέπει το μέλλον μπορεί, παραδόξως, να αποδοθεί σε ένα είδος μη προβλεψιμότητας που καλλιεργεί. Ενώ η ποίηση του Καβάφη είναι μεστή από την επιθυμία να προβλέψει, να ελέγξει, να διαβάσει το παρελθόν και το μέλλον, ουσιαστικά καθιστά το παρόν, το παρελθόν και το μέλλον ανοιχτά και απρόβλεπτα.
Η ποιητική του δημιουργεί χώρο για φάσματα του μέλλοντος: τρόπους έκφρασης, ενασχολήσεις ή ανησυχίες που δεν είναι ακριβώς παρούσες τη στιγμή της γραφής. Έτσι αντιλαμβάνομαι τον αυτοπροσδιορισμό του ίδιου ως “ποιητή των μελλουσών γενεών”. Το έργο του Καβάφη διερευνά τις προϋποθέσεις για την ενεργοποίηση του παρελθόντος στο παρόν και την ανάδειξη παρελθοντικών καταστάσεων και προσώπων –συμπεριλαμβανομένων και των ποιημάτων– ως φασμάτων σε μελλοντικά παρόντα. Αυτό το ερώτημα, λοιπόν, διαπερνά την ενασχόλησή μου με το έργο του: πώς μπορεί μια ποίηση που στρέφεται τόσο επίμονα στο παρελθόν, τη μνήμη, την απώλεια και τον θάνατο να γίνεται φορέας του μέλλοντος;»

***

Χριστίνα Ντουνιά
Ομότιμη καθηγήτρια Νεοελληνικής Φιλολογίας στο Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών (ΕΚΠΑ)

«Ήρθα σε επαφή με την καβαφική ποίηση τα χρόνια της δικτατορίας, όταν μια χαρισματική φιλόλογος μας διάβασε την “Ιθάκη” με τους λογοκριμένους τότε στίχους του: “και ηδονικά μυρωδικά κάθε λογής, όσο μπορείς πιο άφθονα ηδονικά μυρωδικά”. Τα Άπαντά του ήταν από τα πρώτα βιβλία που αγόρασα ως φοιτήτρια της Φιλοσοφικής και αποστήθιζα κυρίως ποιήματα που ανταποκρίνονταν –λίγο μετά τον παρισινό Μάη του ’68 και το αμερικανικό Γούντστοκ– σε ένα νεανικό αίτημα για κοινωνική και ερωτική ελευθερία.
Ο Καβάφης μας μιλούσε με τρόπο νεωτερικό, έφερνε στην παγκόσμια ποίηση μια εντελώς δική του δημιουργική πρόταση, ένα ιδιοφυές κράμα θεωρίας και εμπειρίας, μελέτης και τόλμης. Ποίηση προσωπική και ταυτόχρονα οικουμενική όπου η μνήμη των αισθήσεων συνδυάζεται με την αναστοχαστική λειτουργία του υποκειμένου, η νεότητα με το σφρίγος της ερωτικής παρόρμησης και η ωριμότητα με την εσωτερίκευση της επιθυμίας και την καλλιτεχνική της διεκδίκηση.
Τόσα χρόνια μετά την πρώτη μου επαφή με την ποίησή του, εξακολουθώ να διαβάζω τον Αλεξανδρινό με την ίδια απόλαυση, αλλά με βαθύτερο σεβασμό. Ο Καβάφης είναι για μένα δάσκαλος ανεκτίμητος γιατί τη δύσκολη πορεία κατανόησης και συγκρότησης του εαυτού την έκανε τέχνη. Μέσα από την ποίησή του νιώθουμε ότι και ο δικός μας δρόμος στον έρωτα, στην τέχνη, στην κοινωνία, είναι ένα διαρκές μάθημα αυτογνωσίας, επώδυνο κάποτε, αλλά αναγκαίο για τη δικαίωση της ύπαρξής μας».

***

Αμαλία Παππά
Αναπληρώτρια γενική διευθύντρια, Γενικά Αρχεία του Κράτους

«Είχα την τιμή το Ίδρυμα Ωνάση να μου αναθέσει το 2017 την επιστημονική ευθύνη της αρχειονομικής τεκμηρίωσης του αρχείου Καβάφη. Το γεγονός αυτό με συνδέει αναπόφευκτα με το έργο του μέσα από τα τεκμήρια του αρχείου του, στα οποία είχα τη δυνατότητα να περιηγηθώ μαζί με τους συνεργάτες των ομάδων της αρχειονομικής και της φιλολογικής τεκμηρίωσης.
Το Αρχείο Καβάφη μάς συνδέει με τον δημιουργό του, διασώζοντας το έργο του σε μορφές διαφορετικές από αυτές που το παραδίδει η τυπογραφία. Μας συνδέει, όμως, και με την ιδιωτική ζωή του, αναδεικνύοντας επαφές με προσωπικότητες και πνευματικούς ανθρώπους της εποχής του.

Διαχειριστήκαμε ένα αρχείο που χαρακτηρίζεται για την πληρότητά του. Ο ίδιος ο Καβάφης φρόντιζε να συγκεντρώνει και να αρχειοθετεί το έργο του, παραδίδοντας ένα σύνολο χωρίς ουσιαστικές φυσικές διασπάσεις και ανακολουθίες, γεγονός που καθιστά το αρχείο μοναδικό.
Η μοναδικότητα αυτού του αρχείου επέβαλε την ολιστική προσέγγισή του με την υιοθέτηση καλών πρακτικών. To αρχείο δεν αντιμετωπίστηκε μόνο ως προς την πληροφορία που φέρουν τα τεκμήρια που περιέχει, αλλά επιχειρήθηκε η προβολή επιπλέον στοιχείων που συμπληρώνουν την εικόνα του και τα ίχνη του δημιουργού του• όπως η χρήση και διαχείριση του χαρτιού από τον ποιητή, ο εντοπισμός των υδατοσήμων, η καταγραφή των αυτοσχέδιων βιβλιοδεσιών που ο ίδιος επινοεί.
Αποδόθηκε στους χρήστες ένα φιλικό, κατά τη γνώμη μας, εργαλείο έρευνας. Το αρχείο παρέμεινε στην Ελλάδα και, αναρτημένο στο διαδίκτυο στο σύνολό του, προσφέρεται σε όλους χωρίς παρεμβάσεις, ανοιχτό στη μελέτη και στην ερμηνεία του».
Το άρθρο δημοσιεύθηκε στην έντυπη LiFO.

Το άρθρο δημοσιεύθηκε στην έντυπη LiFO.
Επιμέλεια: Αλέξανδρος Διακοσάββας

Μια πολύτιμη «συνάντηση» με τον σπουδαίο πρωταγωνιστή της παγκόσμιας ιστορίας, τον Μέγα Αλέξανδρο, αλλά και μια γλαφυρή αναπαράσταση της ημέρας που σηματοδότησε τη μετάβαση από την κλασική στην ελληνιστική περίοδο αποτελεί η εντυπωσιακή έκθεση «Χαιρώνεια, 2 Αυγούστου 338 π.Χ.: Μια μέρα που άλλαξε τον κόσμο», που ανοίγει τις πύλες της στις 14 Δεκεμβρίου, στο Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης υποσχόμενη στους επισκέπτες μια πρωτόγνωρη εμπειρία.

Διότι όπως επισημαίνουν και οι επιμελητές της, Παναγιώτης Π. Ιωσήφ και Ιωάννης Δ. Φάππας, οι οποίοι όπως ανακοινώθηκε σήμερα είναι πλέον και οι επιστημονικοί διευθυντές του μουσείου, η έκθεση επιτρέπει να «αγγίξουμε» αρχαιολογικά, όσο ποτέ και πουθενά αλλού στον τόπο και τον χρόνο, τον Μέγα Αλέξανδρο, τον εμβληματικό αυτό γνωστό – άγνωστο της ιστορίας σχετικά με τον οποίο διαθέτουμε μεν πολυάριθμες γραπτές πηγές, ελάχιστα δε αρχαιολογικά ευρήματα που να σχετίζονται με τη ζωή του. Και αυτό καθιστά τον μύθο του ακόμη μεγαλύτερο εξ ου και προσελκύει διαχρονικά το παγκόσμιο ενδιαφέρον.

Ο Μέγας Αλέξανδρος λοιπόν αποκαλύπτεται σε αυτή την έκθεση μέσα από την πρώτη πολεμική σύγκρουση στην οποία συμμετείχε, σε ηλικία 18 ετών, τη Μάχη της Χαιρώνειας, η οποία αποτέλεσε ταυτόχρονα ιστορικό ορόσημο. Η 2α Αυγούστου του 338 π.Χ άλλαξε πράγματι τον κόσμο καθώς σηματοδότησε την κυριαρχία της Μακεδονίας του Φίλιππου Β’ επί των νότιων Ελλήνων, των Αθηναίων του Δημοσθένη και των Θηβαίων. Από την επόμενη κιόλας ημέρα θα ξεκινούσε η επέλαση του Μακεδόνα στρατηλάτη, η κυριαρχία του ελληνικού πολιτισμού και η σταδιακή θεμελίωση του δυτικού κόσμου που σηματοδοτεί το πέρασμα στην ελληνιστική περίοδο.

Σε αυτή την εξαιρετικά σκληρή και άγρια μάχη έγινε η επίσημη είσοδος του Μεγάλου Αλεξάνδρου στην πολιτική και στρατιωτική σκηνή, συμβάλλοντας, μάλιστα, ουσιαστικά, ως αρχηγός του ιππικού, στη μεγάλη νίκη των Μακεδόνων, εξουδετερώνοντας τους περισσότερους σε αριιμό επίλεκτους πολεμιστές του Ιερού Λόχου των Θηβαίων οι οποίοι μέχρι τότε πορεύονταν αήττητοι. Και τα κατάλοιπα της εκεί παρουσίας του αλλά και εκείνων που πολέμησαν δίπλα του ή σκοτώθηκαν από τον ίδιο αποτελούν μοναδικά τεκμήρια που φωτίζουν όσο ποτέ άλλοτε την ηγετική παρουσία του.

Τα πολύτιμα εκθέματα

Η μάχη των μαχών που άλλαξε τον ρου της ιστορίας αναβιώνει, με εντυπωσιακό τρόπο, μέσα από 240 συνολικά αρχαιότητες και ιστορικά τεκμήρια ένα μεγάλο μέρος των οποίων παρουσιάζονται για πρώτη φορά και προέρχονται από 27 ελληνικά μουσεία και ιδρύματα, ξένα μουσεία αλλά και τέσσερις ιδιωτικές συλλογές. Ανάμεσά τους ξεχωρίζουν το έργο «Μέγας Αλέξανδρος» (1981) που φιλοτέχνησε ο Άντι Γουόρχολ μετά από ανάθεση του Αλέξανδρου Ιόλα, από το MOMus – Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης, οι δύο μαρμάρινες προτομές του Φιλίππου Β’ και του Δημοσθένη από το Μουσείο Chiaramonti του Βατικανού, το μοναδικό ταφικό σύνολο του Πολεμιστή από την Ηγουμενίτσα με τον σιδερένιο θώρακα και το επαργυρωμένο κράνος, η εξαιρετικής αισθητικής και ιστορικής σημασίας μακεδονική ασπίδα με την επιγραφή Βασιλέως Αλεξάνδρου, προϊόν κατάσχεσης από λαθρανασκαφή, οι χρυσοί στατήρες του Φιλίππου, του Αλεξάνδρου και των Διαδόχων του, τα οστά των Ιερολοχιτών και των Μακεδόνων πεσόντων, ο μοναδικός τάφος της Τανάγρας κ.α.

Επιπλέον, παρουσιάζονται οι ταφικές πρακτικές των δύο στρατευμάτων στο Πολυάνδριο των 254 Θηβαίων Ιερολοχιτών με το μνημείο του Λέοντα της Χαιρώνειας και στον Τύμβο των Μακεδόνων ενώ η ανάκτηση της μάχης προβάλλεται και μέσα από το σπουδαίο ανασκαφικό έργο των δύο πρωτοπόρων της ελληνικής αρχαιολογίας, στα τέλη του 19ου και στις αρχές του 20ου αιώνα, του Παναγιώτη Σταματάκη και του Γεωργίου Σωτηριάδη.

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον, όμως παρουσιάζει και η πρωτοποριακή προσέγγιση της μάχης με σύγχρονα μέσα στο πλαίσιο της οποίας οι μικρότεροι επισκέπτες μπορούν να δουν ένα διόραμα της μάχης της Χαιρώνειας με χειροποίητες φιγούρες playmobil ειδικής κατασκευής από τους συλλέκτες Άγγελο Γιακουμάτο και Τάσο Παναζόπουλο και να παρακολουθήσουν δύο ταινίες που δημιουργήθηκαν από την εταιρεία Ubisoft βασισμένες στα βιντεοπαιχνίδια Assassin’s Creed Odyssey και Assassin’s Creed Origins και απεικονίζουν το ιστορικό πλαίσιο πριν και μετά τη μάχη της Χαιρώνειας.
Αναπαράσταση της μάχης με Playmobil «Η έκθεση, αν και μιλά και για την ίδια τη μάχη, επικεντρώνεται, κυρίως, στις συνέπειές της. Με τη μάχη αυτή εγκαθιδρύθηκε η Μακεδονία ως κυρίαρχη δύναμη στα ελληνικά πράγματα και άνοιξε ο δρόμος για τη γέννηση του ελληνιστικού κόσμου.

Η δημοκρατία και η Πόλη Κράτος πέρασαν σε μια νέα εποχή, αυτή των βασιλείων, που έθεσε τα θεμέλια για τη δημιουργία ενός κόσμου που επέτρεψε στον ελληνικό πολιτισμό να φτάσει στα όρια της τότε γνωστής οικουμένης. Εκεί που μοναδικά πλούτη, νέες γνώσεις και εμπειρίες θα προσφερθούν τόσο στους Έλληνες όσο και στους υπόλοιπους λαούς που συμμετείχαν στη νέα πραγματικότητα που γεννήθηκε μετά τη νίκη της Χαιρώνειας» σημειώνει η Πρόεδρος και Διευθύνουσα Σύμβουλος του Μουσείου, Σάντρα Μαρινοπούλου.

Από την πλευρά τους, οι δύο επιμελητές της έκθεσης υπογραμμίζουν: ««Στην επιλογή του συγκεκριμένου θέματος συνέβαλαν δύο καθοριστικοί παράγοντες: πρόκειται για μια από τις ελάχιστες περιπτώσεις στα αρχαιολογικά χρονικά, όπου οι περιγραφές και οι πληροφορίες για ένα γεγονός από τους αρχαίους συγγραφείς συναντούν τα σημαντικά αρχαιολογικά κατάλοιπα του ίδιου του γεγονότος, εν πολλοίς άγνωστα όχι μόνο στο ευρύ κοινό, αλλά και στην ίδια την αρχαιολογική κοινότητα.

Ο δεύτερος παράγοντας είναι το θέμα: βασικοί πρωταγωνιστές της μάχης ήταν δύο από τις κορυφαίες μορφές της ελληνικής αρχαιότητας και της παγκόσμιας ιστορίας, ο Φίλιππος Β΄ και ο γιος του Αλέξανδρος Γ΄ της Μακεδονίας, τον οποίο η Ιστορία ονόμασε Μέγα. Στα ελάχιστα τετραγωνικά χιλιόμετρα γύρω από το πεδίο της Χαιρώνειας, οι δύο αυτοί πρωταγωνιστές συναντούν έναν από τους σημαντικότερους ρήτορες της αρχαιότητας, τον Αθηναίο Δημοσθένη, γράφοντας τη μοίρα του μετέπειτα κόσμου […].
Στόχος μας ήταν να δώσουμε στον επισκέπτη την εμπειρία μιας σύγχρονης προσέγγισης ενός αρχαίου γεγονότος, εξετάζοντας και τον τρόπο που αυτό επιβίωσε στη συλλογική μνήμη του έθνους».

Η έκθεση θα διαρκέσει μέχρι τις 31 Μαρτίου 2024.

Πηγή: ΠρώτοΘέμα