Με το μήνυμα του Οικουμενικού Πατριάρχη Βαρθολομαίου έγινε, χθες, η εκκίνηση των διήμερων εργασιών του 4ου Διεθνούς Συνεδρίου Θρησκευτικής Διπλωματίας που διοργανώνεται από το Ινστιτούτο Εξωτερικών Υποθέσεων σε συνεργασία με το Εργαστήριο «Εκκλησία και Πολιτισμός» της Θεολογικής Σχολής του ΕΚΠΑ και την υποστήριξη του περιοδικού Policy Journal, στη Λέσχη Αξιωματικών Ενόπλων Δυνάμεων (ΛΑΕΔ).
Θέμα του συνεδρίου, «Η Γεωπολιτική των Ορθόδοξων Πατριαρχείων της Μέσης Ανατολής. Αλεξάνδρεια, Αντιόχεια, Ιεροσόλυμα».
Η Αυτού Θειοτάτη Παναγιότης, ο Αρχιεπίσκοπος Κωνσταντινουπόλεως, Νέας Ρώμης και Οικουμενικός Πατριάρχης Βαρθολομαίος στο μήνυμά του τόνισε ότι η απάντηση στα υπαρξιακά προβλήματα του ανθρώπου δεν είναι δυνατό να δοθεί χωρίς πνευματική προσέγγιση. Τα τέσσερα Πρεσβυγενή Πατριαρχεία της Ανατολής είναι φύλακες των αξιών και των παραδόσεων. «Είναι γεγονός ότι η συμβίωση με τις άλλες παραδόσεις και θρησκείες δεν υπήρξε εύκολη, λόγω και της ανόδου του θρησκευτικού φονταμενταλισμού», σημείωσε. Στη διακήρυξη των Βρυξελλών μετά τις τρομοκρατικές επιθέσεις της 9ης/11ου επιβεβαιώνεται ο εποικοδομητικός ρόλος της θρησκείας στον κόσμο, με στόχο να φέρει ειρήνη στον κόσμο, ανέφερε και πρόσθεσε ότι «δυστυχώς, ο ορθόδοξος κόσμος έχει οδυνηρές εμπειρίες από την είσοδο της πολιτικής στη θρησκεία. Και στις ημέρες μας τα Πατριαρχεία της Ανατολής βρίσκονται στο κέντρο γεωπολιτικών συγκρούσεων. Μεγάλο τμήμα των κατοίκων της Μέσης Ανατολής αναγκάστηκε να μεταναστεύσει, η ανθρωπογεωγραφία του χώρου έχει αλλάξει. Ποιο είναι το καθήκον της παγκόσμιας Ορθοδοξίας μέσα σε αυτό το πλαίσιο μετά τη διείσδυση της Ρωσικής Εκκλησίας στα εδάφη του Πατριαρχείου Αλεξανδρείας;», διερωτήθηκε.
Επιπρόσθετα, ο Οικουμενικός Πατριάρχης επισήμανε πως είναι βέβαιο ότι η ειρήνη και η συνεργασία δεν θα έρθουν με την οικονομική ανάπτυξη ή την τεχνολογική πρόοδο μόνο, «με κλειστό τον ουρανό», χωρίς τη συνδρομή των πνευματικών δυνάμεων στην οποία ανήκουν οι θρησκείες. Η Εκκλησία οφείλει να συμβάλει στην κατανόηση της προόδου, τόνισε χαρακτηριστικά.
Πατριάρχης Αλεξανδρείας Θεόδωρος
Η θρησκεία θα είναι η πολιτική γλώσσα του αύριο. Με ποικίλους τρόπους θα επηρεάζει τα πολιτικά και γεωπολιτικά τεκταινόμενα, παρόλο που δεν είναι μέρος της αποστολής της. Τα παραπάνω διεμήνυσε στο 4ο Συνέδριο Θρησκευτικής Διπλωματίας, ο Πατριάρχης Αλεξανδρείας Θεόδωρος.
Όπως τόνισε, η θρησκεία επηρεάζει τις εκάστοτε κυβερνήσεις των χωρών, όντας ένας θεσμός που βρίσκεται πιο κοντά στον άνθρωπο από την κυβέρνηση που έχει εκλεγεί από το εκλογικό σώμα.
Στην Αφρική η θρησκεία έχει επηρεάσει τη ζωή σε μεγάλο βαθμό. Το Πατριαρχείο Αλεξανδρείας αγκαλιάζει σήμερα την αφρικανική ήπειρο και συμβάλλει και βοηθάει τις αφρικανικές κυβερνήσεις να αναπτυχθούν περαιτέρω στο παγκόσμιο στερέωμα.
«Το Πατριαρχείο οφείλει να βοηθήσει τις κυβερνήσεις, μεταξύ αυτών και την ελληνική, να κατανοήσουν τη σημασία της Αφρικής στην παγκόσμια σκηνή, που, όπως λέω συχνά, είναι η ήπειρος του μέλλοντος. Το Πατριαρχείο Αλεξανδρείας έχει επιρροή στις κυβερνήσεις μέσω του φιλανθρωπικού έργου, αλλά και άλλων ενεργειών στήριξης και καταπολέμησης των φυλετικών διακρίσεων και της καταπάτησης των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Βεβαίως, το Πατριαρχείο δεν μπορεί να καταστεί όργανο της πολιτικής σκηνής», κατέληξε ο Πατριάρχης Αλεξανδρείας
Μητροπολίτης Γουινέας
Ο Μητροπολίτης Γουινέας Γεώργιος υπογράμμισε, από την πλευρά του, πως για να βασιλέψει η ειρήνη στον κόσμο, πρώτα πρέπει να βασιλέψει στην καρδιά μας. «Είναι γνωστή η προσφορά του Πατριαρχείου μας, η ιστορία του. Μπορεί να έχει συρρικνωθεί ο Ελληνισμός στην Αίγυπτο, αλλά παραμένει η ορθόδοξη παρουσία σε 48 αφρικανικά κράτη. Το Πατριαρχείο προσπαθεί μέσω της ιεραποστολής να διδάξει το Ευαγγέλιο του Χριστού, βρίσκεται σε συνεχή διάλογο και με τις τοπικές κυβερνήσεις και με τις υπόλοιπες χριστιανικές ομάδες και τις υπόλοιπες θρησκείες στην Αφρική, για να προσπαθήσουμε να βοηθήσουμε τους συνανθρώπους μας, παράλληλα με όσους θέλουν να βαπτιστούν ορθόδοξοι».
Όπως αποκάλυψε, «τα προγράμματά μας παρέχουν υπηρεσίες υγείας και εκπαίδευσης ακόμη και σε μουσουλμανικές χώρες, στα σχολεία μας είναι καλοδεχούμενα παιδιά από όλες τις θρησκείες. Υπάρχει μεγάλη ζήτηση ιδιαίτερα από μουσουλμάνους που θέλουν να φοιτήσουν στα σχολεία μας. Κάτω από δύσκολες συνθήκες γίνεται αυτό το έργο, έχουμε να εργαστούμε με πολλά κράτη με διαφορετικές νομοθεσίες και κουλτούρες, πολλές γλώσσες, πολλές φυλές. Έχουμε καλές σχέσεις με όλες τις χριστιανικές ομολογίες, συμμετέχουμε σε όλες τις προσπάθειες διαλόγου που υπάρχουν. Το 2024 δεν μπορείς να συνυπάρχεις χωρίς να γνωρίζεις τον άλλον, αυτό κάνουν αυτές οι προσπάθειες. Για πρώτη φορά φέτος, στο Κάιρο, θα φιλοξενήσουμε τον διάλογο με τους Λουθηρανούς», σημείωσε.
Ανέφερε ακόμη ότι «στην Αίγυπτο έχουμε καλές σχέσεις με τους μουσουλμάνους και με την Πολιτεία. Οι εκκλησίες δεν πληρώνουν ρεύμα στην Αίγυπτο, είναι προσφορά του κράτους. Ο πρόεδρος Σίσι, που αγαπά ιδιαίτερα την Ελλάδα και τους χριστιανούς, προσέφερε μια μεγάλη έκταση στο Νέο Κάιρο για να χτιστεί ελληνορθόδοξο πολιτιστικό κέντρο αλλά και ναός. Για πρώτη φορά ύστερα από πολλά χρόνια θα χτιστεί ναός. Το μεγαλύτερο πρόβλημα που αντιμετωπίζουμε σήμερα δεν είναι το οικονομικό, παρότι έχουμε να τρέξουμε τόσα προγράμματα. Η Ελλάδα στηρίζει όλη την ιεραποστολή σε όλο τον κόσμο».
Τέλος, ο π. Γεώργιος υπογράμμισε ότι το σημαντικότερο πρόβλημα είναι αυτό «της αντικανονικής παρουσίας της Ρωσικής Εκκλησίας, που προσπαθεί να σπείρει ζιζάνια στο δικό μας έργο. Εμείς όμως είμαστε εκεί, συνεχίζουμε τον αγώνα και το έργο μας. Η Ρωσική Εκκλησία αποτελεί όργανο της πολιτικής της χώρας της. Είναι πυλώνας του soft power της ρωσικής πολιτικής. Βλέπουμε ότι επειδή η Ρωσία δεν μπορεί να εξάγει πλέον ούτε κουλτούρα ούτε αθλητισμό, προσπαθεί να κάνει εξαγωγή της θρησκείας. Και βρήκε τον αδύναμο κρίκο, εμάς, που είμαστε σε ξένη χώρα, να κάνει πόλεμο. Ευχόμαστε να μπορέσουμε να το ξεπεράσουμε αυτό και να δούμε τα σοβαρά προβλήματα που πρέπει να επιλύσει η κοινωνία μας»..
Βασιλική Σταθοκώστα, καθηγήτρια ΕΚΠΑ
Η Βασιλική Σταθοκώστα, καθηγήτρια Θεολογίας του ΕΚΠΑ, δήλωσε ότι ενωμένες οι χριστιανικές εκκλησίες θα μπορούσαν να είναι πιο δυνατές στους διωγμούς εναντίον τους αλλά και στις διεκδικήσεις τους με τα μουσουλμανικά καθεστώτα της περιοχής. Ο διάλογος Ορθοδόξων και αρχαίων Ανατολικών Εκκλησιών και Ρωμαιοκαθολικών, αλλά και η συμμετοχή τους σε επιτροπές και προγράμματα του Παγκοσμίου Συμβουλίου Εκκλησιών, αναπτύχθηκε και απέφερε πλούσιους καρπούς μέχρι σήμερα.
«Σε αυτό το εύθραυστο τοπίο της Μέσης Ανατολής αλλά και ευρύτερα, όπου ζουν τα τρία Πατριαρχεία, και υπό το πρίσμα της ισλαμικής κίνησης, ο διάλογος για την ενότητα αποτελεί συνθήκη απαραίτητη για την ειρήνη. Η ενότητα της Μίας, Αγίας, Καθολικής και Αποστολικής Εκκλησίας, για την Ορθόδοξη Εκκλησία αποτελεί ιερό καθήκον. Το ίδιο μέλημα εκφράζεται και από άλλες Εκκλησίες και ομολογίες, στο πλαίσιο των εργασιών του ΠΣΕ. Η πολυδιάσπαση θεωρείται κατεξοχήν γνώρισμα του Προτεσταντισμού. Αντίθετα, η ενότητα των Ορθοδόξων αποτελεί το χαρακτηριστικό της Μίας Αγίας, Καθολικής και Αποστολικής Εκκλησίας, της δικής μας Ορθόδοξης Εκκλησίας. Υπάρχει, άραγε, ακόμη η ενότητα στην πίστη, στη ζωή και στην κοινωνία της Ορθόδοξης Εκκλησίας; Βρισκόμαστε προ δυσάρεστων εξελίξεων. Η Ρωσική Εκκλησία μαζί με τη ρωσική Πολιτεία έχει προβεί τα τελευταία χρόνια σε πλείστες απροκάλυπτες παρεμβάσεις πλήττοντας την ιστορική θέση του παλαίφατου Πατριαρχείου Αλεξανδρείας. Αλλά κυρίως θίγοντας την ειρήνη και την εκκλησιαστική τάξη στην Αφρική. Το Πατριαρχείο διακονεί αιώνες και χτίζει γέφυρες επικοινωνίας με τους αφρικανικούς πολιτισμούς και παραδόσεις, σεβόμενο. Αυτό το έργο το διαταράσσει η ρωσική επεκτατικότητα, καλλιεργώντας φανατισμό και εχθρότητα στους Ορθοδόξους πιστούς», τόνισε.
Ιωάννης Κωτούλας, διδάκτωρ ΕΚΠΑ
Ο Ιωάννης Κωτούλας, διδάκτωρ Ιστορίας και Γεωπολιτικής του ΕΚΠΑ, αναφέρθηκε στον ρόλο της Ρωσικής Εκκλησίας. Όπως τόνισε, η Ρωσία είναι ένα κράτος το οποίο έχει επιδοθεί σε μια κορύφωση του παραδοσιακού ιμπεριαλισμού. Να θυμόμαστε ότι η Ρωσία είναι η μόνη χώρα που έχει υπό την κατοχή της έδαφος τριών κρατών: της Γεωργίας, της Ουκρανίας και της Μολδαβίας. Η προσέγγιση της Ρωσίας στην Αφρική αφορά σε έναν πόλεμο που διεξάγεται σε παγκόσμιο επίπεδο, με ένα πλαίσιο ρητορικής που θυμίζει αντίστοιχα τη Σοβιετική Ένωση. Η Ρωσική Εκκλησία είχε χρησιμοποιηθεί ήδη από τη Σοβιετία, αλλά μετά το 1991 κατέστη βασικός παράγοντας στήριξης της εθνικιστικής πολιτικής της Ρωσίας και του επεκτατισμού της, όπως είδαμε και με την Ουκρανία όπου ευλόγησε την επίθεση και την επιβολή.
«Στην Αφρική, η προπαγανδιστική εικόνα είναι ότι η Ρωσία προωθεί παραδοσιακές αξίες, που στοχεύουν σε πιο παραδοσιακές αφρικανικές χώρες. Σύμφωνα με στοιχεία της πατριαρχικής εξαρχίας της Ρωσίας της Αφρικής, που δεν είμαστε σίγουροι ότι είναι αξιόπιστα, διαθέτει 200 ενορίες σε 29 κράτη και 218 ιερείς. Δεν ξέρω κατά ποσό είναι αληθή αυτά τα στοιχεία. Και λένε ότι υπήρξε αίτημα του αφρικανικού κλήρου, όχι του Κρεμλίνου”, αναφέρει ο καθηγητής του πανεπιστημίου.
Όπως εξήγησε, «στρατηγικοί στόχοι των Ρώσων είναι η αποδυνάμωση της ισχύος του Πατριαρχείου Αλεξανδρείας, να έχουν πρόσβαση σε φυσικούς πόρους και να βελτιωθεί η εικόνα της Ρωσίας. Είναι έξυπνα προπαγανδιστικά κόλπα της Ρωσίας. Έχουν ίδια επιχειρηματολογία με το πρώην σοβιετικό σύστημα».
Επισήμανε, ωστόσο, και τα λάθη της Δύσης που επέτρεψαν την άνοδο της Ρωσίας: «Η Δύση έχει υιοθετήσει μια στάση αντιθρησκευτική, αντιχριστιανική, το βλέπουμε σε όλες τις δυτικές κοινωνίες. Για παράδειγμα, όταν διώκονται χριστιανοί στη Νιγηρία, δεν αναφέρεται ποτέ ότι είναι ισλαμιστές, υπάρχει προκατειλημμένη παρουσίαση. Αυτή την αντιχριστιανική ατζέντα εκμεταλλεύεται η Ρωσία».
Υφυπουργός Εξωτερικών, Γεώργιος Κώτσηρας
Από την πλευρά του, ο υφυπουργός Εξωτερικών, Γεώργιος Κώτσηρας, ο οποίος εκπροσώπησε τον πρωθυπουργό Κυριάκο Μητσοτάκη, ανέφερε ότι η συνεισφορά των Πρεσβυγενών Πατριαρχείων στη Μέση Ανατολή είναι ανεκτίμητη. Η θεματική του συνεδρίου είναι πολυδιάστατη. Για τα εθνικά δεδομένα, η παρουσία των Πατριαρχείων σε συνδυασμό με τον πολιτισμό, αποτελούν αψευδή μαρτυρία της ελληνικής ιστορίας, παρακαταθήκη του ελληνικού κόσμου. Τόνισε, μάλιστα, ότι η ενίσχυση των Πατριαρχείων αποκτά ιδιαίτερη βαρύτητα σε αυτή την περίοδο. «Η ακτινοβολία των Πατριαρχείων εκτείνεται στο σύνολο του ευρύτερου χώρου. Οι δράσεις της Πολιτείας δεν αποτελούν καινούριες πρωτοβουλίες, αλλά είναι συνέχιση παραδοσιακών ενεργειών, λόγω της μακραίωνης παρουσίας των Εκκλησιών μας», δήλωσε ο υφυπουργός Εξωτερικών.
Επιπλέον, σε αναφορά του στην αφρικανική ήπειρο, ανέφερε ότι οι Μητροπόλεις του Πατριαρχείου Αλεξανδρείας καλλιεργούν τη διάδοση του ορθόδοξου χριστιανισμού και αυτό συμβαίνει και στις χώρες της Κεντρικής Ευρώπης με πρωτοβουλίες που λαμβάνονται διαχρονικά.
«Η Ελλάδα έχει μακραίωνη συνεργασία με ανά την υφήλιο Ορθόδοξες Εκκλησίες, για τη διατήρηση της γλώσσας και του πολιτισμού. Η σχέση με τις χώρες της περιοχής ενισχύονται με την δράση των Πατριαρχείων», κατέληξε.
Μήνυμα του Αρχιεπισκόπου Αθηνών και πάσης Ελλάδος Ιερωνύμου
Ο Επίσκοπος Θεσπιών Παύλος μετέφερε το μήνυμα του Αρχιεπισκόπου Αθηνών και πάσης Ελλάδος Ιερωνύμου: «Τα Πατριαρχεία στη Μέση Ανατολή βρίσκονται στην καρδιά πολλών προβλημάτων. Η σύγκρουση του Ισραήλ με τους Παλαιστίνιους είναι μια πρόκληση για τις Εκκλησίες. Θέλουμε η παρουσία των Ορθοδόξων να οικοδομεί συνεργασίες για τους λαούς, να αποτελεί ένα κήρυγμα αλήθειας και αγάπης», σημείωσε, μεταξύ άλλων.
Μήνυμα πρύτανη του ΕΚΠΑ, Γεράσιμου Σιάσσου
Εκ μέρους του πρύτανη του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών, Γεράσιμου Σιάσσου, μίλησε ο καθηγητής κ. Καινούργιος. Όπως τόνισε, «τα Πατριαρχεία αποτελούν προκεχωρημένα φυλάκια της Ορθοδοξίας σε μια ιδιαίτερη περιοχή. Στη διάρκεια της μακραίωνης παρουσίας τους, υπήρξαν σημαντικοί μάρτυρες σε περιόδους ειρήνης, αλλά και συγκρούσεων. Το συνέδριο έρχεται να αναδείξει την παγκόσμια ακτινοβολία των Πατριαρχών στην περιοχή, σε μια περίοδο εντάσεων.
Η Ορθοδοξία στη Μέση Ανατολή βρίσκεται αντιμέτωπη με προκλήσεις, και στηρίζει την αξία της θρησκευτικής ελευθερίας, είναι πάντοτε παρούσα με την ανάληψη ανθρωπιστικών δράσεων, και στηρίζει την παιδεία και τον πολιτισμό. Είναι βέβαιο ότι η πνευματική και πολιτιστική ισχύς που εκπέμπουν ως λίκνο της ανθρωπιάς και της ανάτασης στο θείο, θα εξακολουθεί να εμπνέει τους ορθόδοξους πληθυσμούς. Η ακαδημαϊκή κοινότητα του ΕΚΠΑ δείχνει ενδιαφέρον για τα τεκταινόμενα στη Μέση ανατολή και είναι ανοιχτή σε περαιτέρω συνεργασίες».
Πατριάρχης Ιεροσολύμων Θεόφιλος
Για τη συμβολή των Ορθόδοξων Εκκλησιών στην οικοδόμηση της ειρήνης, ιδιαίτερα στη Μέση Ανατολή, μίλησε μέσω τηλεδιάσκεψης ο Πατριάρχης Ιεροσολύμων Θεόφιλος, ο οποίος μίλησε για τον πολυδιάστατο και βαρυσήμαντο ρόλο του Πατριαρχείου στην περιοχή.
π. Roberto Cherubini, της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας
Από την πλευρά του, ο π. Roberto Cherubini, της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας από τη Ρώμη, τόνισε πως πρόκειται για θέμα εξαιρετικά επίκαιρο και σύγχρονο, τόσο λόγω επικαιρότητας όσο και λόγω ιστορίας. Οι ιστορικοί τόποι της Αντιόχειας και της Αλεξάνδρειας έχουν δει πλειάδα χριστιανικών κοινοτήτων που ανήκουν στις μεγάλες οικογένειες των Ορθοδόξων, των Καθολικών, των αρχαίων Ανατολικών Εκκλησιών. Πολλοί μιλούν για χαοτική σύγχυση, αλλά ιδωμένο από τα μάτια ενός πιστού είναι μια συμφωνία πολιτισμικών παραδόσεων, σημείωσε. Επίσης, τόνισε ότι η ιστορία των χριστιανικών κοινοτήτων είναι συνυφασμένη με τις περιπέτειες του μαρτυρίου των κοινοτήτων στην περιοχή, στο πρόσωπο του Εσταυρωμένου και Αναστημένου Κυρίου. «Τα όσα ειπώθηκαν δείχνουν ότι η χριστιανική παρουσία στη Μέση Ανατολή μπορεί να συμβάλει στην οικοδόμηση της ειρήνης», πρόσθεσε.
π. Αρίσταρχος Γκρέκας, επίκουρος καθηγητής του Τμήματος Θεολογίας ΕΚΠΑ
Εξάλλου, ο π. Αρίσταρχος Γκρέκας, επίκουρος καθηγητής του Τμήματος Θεολογίας ΕΚΠΑ, τόνισε πως η Ορθόδοξη Εκκλησία με βάση την παράδοσή της, συμμετέχει στον θεολογικό διάλογο για την προώθηση της ειρηνικής συνύπαρξης των λαών. «Οι Πατέρες της Εκκλησίας, οι περισσότεροι εκ των οποίων έζησαν στην ευρύτερη περιοχή της Μέσης Ανατολής, τονίζουν ότι απαραίτητη προϋπόθεση για την κοσμική ειρήνη είναι η εσωτερική ειρήνη. Θεωρούν την εσωτερική ηρεμία προϋπόθεση της κοινωνικής ειρήνης. Η ειρήνη του Χριστού είναι μια πνευματική κατάσταση. Οι Πατέρες μέσω της διδασκαλίας τους προσπάθησαν να επιτύχουν την αναγέννηση των πιστών», επισήμανε.
Όπως σχολίασε, στην Ορθόδοξη Θεολογία η ειρήνη προσδιορίζεται με τις ηθικές διαστάσεις της. Στην Ορθόδοξη Εκκλησία, κάθε Θεία Λειτουργία ξεκινά με μια επίκληση για ειρήνευση στον κόσμο. Ιστορικά, οι Εκκλησίες της Μέσης Ανατολής βρίσκονται σε διαρκή διάλογο με τις άλλες χριστιανικές ομολογίες. Στη σύγχρονη εποχή, οι πανορθόδοξες αποφάσεις αποτέλεσαν θεολογικό και πρακτικό υπόβαθρο. Ήδη, από το 1961 συνειδητοποιείται η αναγκαιότητα του διαθρησκειακού διαλόγου. Βασικό κριτήριο που στηρίζεται στη χριστιανική διδασκαλία είναι η αλληλοκατανόηση και ο αλληλοσεβασμός σε περιβάλλοντα πολυπολιτισμικά.
Εν κατακλείδι, ο π. Αρίσταρχος σημείωσε ότι η Ορθοδοξία στη Μέση Ανατολή σεβόταν και αναγνώριζε το δικαίωμα της θρησκευτικής ελευθερίας, στη βάση της προάσπισης των δικαιωμάτων του ανθρώπου, τόσο με τη διδασκαλία όσο και με το έργο της. «Οι Εκκλησίες της Μέσης Ανατολής είναι για 2.000 χρόνια σε αυτή την περιοχή, έχουν περάσει αυτοκρατορίες και καθεστώτα, με πολέμους και ανακατατάξεις, παρόλα αυτά, μέσα σε αυτές τις αλλαγές, στέκονται ως ένας φάρος της γνώσης και της αλήθειας, για να φωτίζουν τον κόσμο», τόνισε.
