Συντάκτης: Greg Chaliakopoulos

του Εμμανουήλ Θωμαΐδη

Πρώιμα χρόνια: Η εκπαίδευση των κοριτσιών στη χώρα μας είναι, ίσως, η μεγαλύτερη προσφορά του 20ου αιώνα στην ιστορία του Ελληνικού Πνεύματος. Στα τέλη του 1800 τα πράγματα δεν ήταν

«ρόδινα» για την εκπαίδευση των νεανίδων, που ζούσαν στην Αθήνα (για την υπόλοιπη Ελλάδα το

«σκοτάδι ήταν βαθύ»). Η Αγγελική Παναγιωτάτου, πέρασε πρώτη το κατώφλι του Πανεπιστημίου Αθηνών το 1892 μαζί με τη νεότερη αδελφή της Αλεξάνδρα, μετά από μεγάλο και επίμονο αγώνα εναντίον της γραφειοκρατίας της εποχής της. Γεννήθηκε το 1878 και αφού σπούδασε ιατρική στην Αθήνα και ειδικεύτηκε στην μικροβιολογία, εγκαταστάθηκε στην Αίγυπτο, όπου μελέτησε τροπικές ασθένειες. Για το έργο της τιμήθηκε το 1902 με το παράσημο του Τάγματος του Νείλου.

Οι αδελφές Παναγιωτάτου είχαν γεννηθεί στην Κεφαλλονιά και είχαν παρακολουθήσει τα σχολικά μαθήματα αρχικά στην Κέρκυρα και κατόπιν στο Αρσάκειο. Αποφοίτησαν από την Ιατρική Σχολή με άριστα, ενώ την ημέρα που η Αγγελική υποστήριξε τη διδακτορική της διατριβή, πολλοί Αθηναίοι είχαν συγκεντρωθεί στη Σχολή για να ζήσουν την ιστορική αυτή στιγμή. Η άτυχη Αλεξάνδρα πέθανε νεότατη, ενώ ειδικευόταν στην Παιδιατρική στη Βιέννη και το μέλλον προοιωνιζόταν λαμπρό. Η Αγγελική Παναγιωτάτου έζησε και εργάστηκε στην Αλεξάνδρεια ως μικροβιολόγος. Έγινε υφηγήτρια (1908) και καθηγήτρια υγιεινής (1947) της Ιατρικής Σχολής στην Αθήνα και το 1950 εκλέχτηκε αντεπιστέλλον μέλος της Ακαδημίας Αθηνών.

Η πρώτη της παράδοση ως υφηγήτριας έγινε στις 10 Μαρτίου 1910 και στη διάρκειά της προκλήθηκαν επεισόδια από φοιτητές, οι οποίοι διαμαρτυρήθηκαν για την παραβίαση του άγραφου πανεπιστημιακού “άβατου” από μία γυναίκα (Μανιατέας, εκδότης, 100+4 χρόνια Ελλάδα, τ.1, σ.117, νέα έκδοση 2004).

Η ίδια Αγγελική Παναγιωτάτου είναι φειδωλή στις περιγραφές των φοιτητικών της χρόνων και αφιερώνει περισσότερες σελίδες στην προσπάθειά της να αποκτήσει τη φοιτητική ιδιότητα. Χαρακτηριστικό είναι ένα απόσπασμα, που αναφέρεται σε ένα επεισόδιο στα πανεπιστημιακά αμφιθέατρα. «Μεταξύ των πρώτων Καθηγητών των ήτο και ο διαπρεπής επιστήμων Ρήγας Νικολαΐδης, ο οποίος κατά τα πρώτα μαθήματά του είχε αντίδρασιν οργανωμένην από τον αποτυχόντα για την έδραν της Ανατομίας υποψήφιον. Εις εν εκ των μαθημάτων η αντίδρασις έφθασε μέχρι αποφάσεως μερικών εγκαθέτων να ματαιώσουν το μάθημα. Εκ των αναιδών αυτών ο εις εξέβαλε πιστόλιον και το επρότεινεν εναντίον του σοφού Καθηγητού για να εμποδίση το μάθημα. Τούτο βλέπει η Αγγελική, η οποία ήτο κοντά στην έδρα, παριδούσα λοιπόν κάθε κίνδυνον ανεβαίνει και προβάλλει την ύπαρξίν της εις τον αλλόφρονα εγκάθετον, ο οποίος επηρεασθείς από την μη αναμενομένην παρουσίαν της δεσποινίδος, έκρυψε το απαίσιον όπλον και το μάθημα εξηκολούθησε χωρίς απευκταίον. Ο Καθηγητής ουδέποτε ελησμόνησε το θάρρος της».

( ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΙΑΤΡΙΚΗΣ (HISTORY OF MEDICINE ARCHIVES OF HELLENIC MEDICINE) 2008, 25(5):673 Υπαρκτοί και μυθιστορηματικοί φοιτητές της ιατρικής στις σελίδες της αστικής λογοτεχνίας (1850–1910).

Η Αγγελική Παναγιωτάτου από τη Θηνιά Κεφαλλονιάς ήταν η πρώτη γυναίκα που αποφοίτησε από την Ιατρική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών.[ Το επώνυμό της (μάλλον εσφαλμένα) αναφέρεται και σαν “Παναγιωτάκη”].

Το 1908 η Αγγελική Παναγιωτάτου έχει τελειώσει με Άριστα το πτυχίο της στην Αθήνα και έχει, ήδη, μετεκπαιδευθεί στην Γερμανία. Οι καθηγητές της αποδεικνύονται πιο φιλελεύθεροι από τους φοιτητές και της εμπιστεύονται τη θέση της υφηγήτριας στην Ιατρική Σχολή Αθηνών. «Οι μουστακαλήδες φοιτητές, τιμώντας πάντα τα παντελόνια τους(!;) ωρύονταν από τα θρανία και φώναζαν προς την καθηγήτρια τους: «στην κουζίνα! Στην κουζίνα!». Τελικά, η Παναγιωτάτου επαύθη, οι μουστακαλήδες έστριβαν με ικανοποίηση το τσιγκελωτό μουστάκι τους, αλλά, μάλλον, θα χλόμιασαν, όταν έμαθαν ότι η Παναγιωτάτου διορίστηκε καθηγήτρια στο πανεπιστήμιο του Καΐρου.

Θα ένιωσαν κάπως αμήχανα, γιατί όπως όλοι οι θρασύδειλοι ντρέπονται, όταν φανερώνονται οι ντροπές τους και όχι, όταν τις κάνουν».

πηγή http://eptanisos.blogspot.gr

Η συμβολή της στη δραστηριότητα του Αιγυπτιώτη Ελληνισμού: Η Αγγελική Παναγιωτάτου μπορεί να χαρακτηριστεί ως η μεγαλύτερη γυναικεία φυσιογνωμία του εικοστού αιώνα στην Ελληνική Αίγυπτο (Κωνσταντινίδου, Διανοούμενες, 1966). Με την ειδικότητα της παθολόγου και μικροβιολόγου αφίχθηκε το 1900 στην Αίγυπτο, όπου διορίστηκε μετά από επιτυχή διαγωνισμό σε δημόσια υπηρεσία της Αλεξάνδρειας. Εκεί , μετά από έναν ατυχή και σύντομο σε διάρκεια γάμο, είχε την ευκαιρία να εκδηλώσει όλη τη δημιουργικότητά της σε επιστημονικό, λογοτεχνικό και καλλιτεχνικό επίπεδο, ενώ παράλληλα δεν έπαυσε να ασκεί τις επαγγελματικές και φιλανθρωπικές ενασχολήσεις της (Παναγιωτάτου,1951.).

Η Α. Παναγιωτάτου εργαζόταν ως μικροβιολόγος στο Ελληνικό Νοσοκομείο και στην Δημαρχεία Αλεξανδρείας και ως παθολόγος στο Υγειονομείο των Τελωνείων της ίδιας πόλης. Παράλληλα διατηρούσε ιδιωτική κλινική, έκανε επισκέψεις στα σπίτια ασθενών και συνέχιζε τις επιστημονικές έρευνές της πάνω στη μικροβιολογία.

Παράλληλα με όλες αυτές τις ασχολίες της μετέχει από το 1918 ενεργά στην κοινωνική και φιλανθρωπική δραστηριότητα της Αλεξάνδρειας, ιδρύοντας τον «Εθνικό Σύνδεσμο Ελληνίδων Αιγύπτου» με σκοπό την εξασφάλιση σχολείου για τις εργαζόμενες μαθήτριες και θερινών κατασκηνώσεων για τις άπορες κορασίδες (Κωνσταντινίδου, Σαλόνια, 1966,Του ιδίου, Διανοούμενες,1966)

Στην Αίγυπτο δεν υπήρχε η φιλολογική κίνηση των «φιλολογικών σαλονιών», που η λειτουργία τους στην Ελλάδα ήταν διαδεδομένη, καθώς υπήρχε ήδη από την αρχαιότητα (Κωνσταντινίδου, Σαλόνια, 1966). Διανοούμενες Ελληνίδες, είτε έγραφαν οι ίδιες είτε όχι, διοργάνωναν στα σπίτια τους φιλολογικές συγκεντρώσεις.

Στην Αίγυπτο μέχρι το πρώτο μισό του 19ου αι. κάτι τέτοιο δεν υπήρχε. Από το 1850 όμως και χάρις στον οικονομικό και πολιτιστικό πλούτο , που απέκτησε ο απόδημος ελληνισμός , άρχισαν με τη μορφή οικογενειακών συγκεντρώσεων στα αρχοντικά των ευπόρων ομογενών. Στις συγκεντρώσεις αυτές το μουσικό πρόγραμμα διανθιζόταν από ποιήματα, κυρίως πατριωτικού περιεχομένου. Καθαρά φιλολογικές συγκεντρώσεις (με ανάγνωση διηγημάτων, ανέκδοτων θεατρικών έργων, απαγγελίες ποιημάτων κ.τ.π.), τα πρώτα δηλαδή οργανωμένα φιλολογικά σαλόνια, παρουσιάστηκαν στην Αίγυπτο μετά το 1914( Γιαλουράκη, Αίγυπτος,σ.686). Στην Αλεξάνδρεια την πρωτοβουλία για τη δημιουργία οργανωμένου φιλολογικού σαλονιού, η οποία απαιτούσε την παρουσία μιας τολμηρής και οικονομικά ανεξάρτητης γυναίκας , θα πάρουν δύο Κεφαλονίτισσες δυο σημαντικές γυναικείες φυσιογνωμίες της Αλεξάνδρειας, η Αγγελική Παναγιωτάτου και η Καίτη Καγγελάρη. Το φιλολογικό σαλόνι της Παναγιωτάτου ήταν το πρώτο της Αλεξάνδρειας, το ίδρυσε στην έπαυλή της στις 20 Ιουνίου 1934 με την επωνυμία «Φιλολογική Συντροφιά Ελληνίδων Κυριών Αλεξανδρείας». Το φιλολογικό σαλόνι της είχε τη μορφή συλλόγου με σκοπό να κινήσει το ενδιαφέρον και άλλων κυριών και δεσποινίδων της αλεξανδρινής κοινωνίας, που θα εγγράφονταν ως μέλη ή θα αποτελούσαν την διοικητική του επιτροπή (Κωσταντινίδου, Σαλόνια., Γιαλουράκη, οπ. π.,Σεβαστόπουλου,οπ.π.). Η Φ.Σ.Ε.Κ.Α, παρουσίαζε μια φορά το μήνα μουσικά και φιλολογικά προγράμματα επί μια συνεχή εικοσαετία μέχρι το θάνατο της ιδρύτριάς της το 1954. Κατά την εικοσαετία αυτή παρουσιάστηκαν πάνω από 250 προγραμματισμένες ομιλίες, οργανώθηκαν συναυλίες, εκτελέστηκαν μικρά θεατρικά έργα και πλαστικοί χοροί,[πλαστικός/εικαστικός χορός (danse plastic), εμπνεύστρια η Ισιδώρα Ντάνκαν, τον έφερε στις πρώτες δελφικές εορτές στην Ελλάδα η Εύα Πάλμερ-Σικελιανού] και τραγουδήθηκαν ποικίλα κλασσικά και λαϊκά τραγούδια. Αν και με την ίδρυση στην Ελλάδα το 1871 του Ωδείου Αθηνών και τις πρώτες συναυλίες δωματίου, πολλοί γονείς δεν επέτρεψαν στις κόρες τους να συνεχίσουν τις μουσικές τους σπουδές, που θα τις εξέθεταν κοινωνικά, ωστόσο ο Νόμος 5736/1933 που ψηφίστηκε στην Ελλάδα σχετικά με τις προϋποθέσεις «Άδειας Εξασκήσεως Επαγγέλματος», για όσους «ανέβαιναν στο θεατρικό σανίδι», επέφερε μεγάλη αλλαγή και κατέστησε τη μουσική και τον χορό μέλημα της μεσοαστικής τάξης και όχι ευκαιριακή ενασχόληση περιθωριακών στοιχείων (Μανώλης Σειραγάκης, 2007). Η δεύτερη μεσοπολεμική δεκαετία έτσι χαρακτηρίζεται από την «απενοχοποίηση» της νεωτερικότητας στην τέχνη και στον ελλαδικό χώρο, όπως αυτό ήδη είχε γίνει στη λοιπή Ευρώπη. Στη στροφή αυτή στη διάρκεια του μεσοπολέμου προς τις νεωτερικές μορφές τέχνης τα φιλολογικά σαλόνια στην Αίγυπτο, όπως και στην Ελλάδα, έπαιξαν πρωτεύοντα ρόλο. Επίσης κατά τη διάρκεια των παγκοσμίων πολέμων, το φιλολογικό σαλόνι της Παναγιωτάτου, υπήρξε πραγματική εθνική εστία για τους προερχόμενους από την Ελλάδα αξιωματικούς και πολιτικούς. Είχε καθιερώσει και διαγωνισμούς με χρηματικά έπαθλα για τη συγγραφή διηγημάτων και για τις αριστεύουσες μαθήτριες των Κοινοτικών Σχολείων της Αλεξάνδρειας. Τις συγκεντρώσεις της τιμούσαν με την παρουσία τους προσωπικότητες, όπως: οι Πατριάρχες Αλεξανδρείας, Μελέτιος, Νικόλαος και Χριστόφορος, οι Πρόξενοι και Υποπρόξενοι της Ελλάδος, κοινοτικοί παράγοντες ανώτατοι Έλληνες αξιωματικοί, Έλληνες επιστήμονες, δημοσιογράφοι λόγιοι και καλλιτέχνες από την Ελλάδα και την Αίγυπτο (Κωνσταντινίδου, Σαλόνια,1966). Η Α. Παναγιωτάτου είχε από το 1926 πλούσιο συγγραφικό έργο. Η ίδια έγραφε και εξέδιδε συγγράμματα, ταξιδιωτικές εντυπώσεις, ποιήματα και ετοίμαζε επιστημονικές ανακοινώσεις για διεθνή ιατρικά συνέδρια στην Αίγυπτο και αλλού, είτε για τον εαυτό της είτε ως εκπρόσωπος του Πανεπιστημίου Αθηνών ή της Ελληνικής Κυβέρνησης. Το 1950 εξελέγη αντεπιστέλλων μέλος της Ακαδημίας Αθηνών (Παναγιωτάτου, οπ. π, και Σεβαστοπούλου,1958). Η Αγγελική Παναγιωτάτου πέθανε στην Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου το 1954.

Έργα της Α.Παναγιωτάτου:

• Η Παναγιωτάτου με το ψευδώνυμο Άνγκελ Ναγιώ κυκλοφόρησε στην Αίγυπτο το βιβλίο:

“Στα θάμβη των φαραώ” (Ταχυδρόμος της Αιγύπτου φ.29/6/1958,σ.5).

• Η υγιεινή παρά τοις Αρχαίοις Έλλησι (1924), (για το οποίο βραβεύτηκε από τη Γαλλική Ακαδημία Επιστημών),
• Μαθήματα υγιεινής,
• Υγιεινή και επιδημιολογία,
• Μαθήματα μικροβιολογίας κ.α.

Ο Σύλλογος Ελλήνων Επιστημόνων “Πτολεμαίος Α ” : «Η Α. Παναγιωτάτου υπήρξε πρωτεργάτιδα σε κοινωνικό, εκπαιδευτικό και πολιτιστικό πεδίο στην Αιγυπτιακή κοινωνία της εποχής της. Καθώς υπήρξε η ίδια Αρσακειάδα, πάλεψε για την γυναικεία παρουσία στον πανεπιστημιακό χώρο, που τότε ήταν ανδροκρατούμενος.(…) Στην Αλεξάνδρεια ή ίδια οργάνωσε και διηύθυνε Κυριακάτικη Σχολή και παρέδιδε μαθήματα Υγιεινής. Ήταν ενεργό μέλος του Ελληνικού Επιστημονικού Συλλόγου «Πτολεμαίος Α », (σ.σ. ιδρύθηκε το 1909, στην Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου). Πρόκειται για ένα ιστορικό σωματείο με αξιόλογη δράση στο παρελθόν που προσπαθεί μέχρι τις μέρες μας να διατηρήσει ζωντανή την ελληνική επιστημονική παρουσία στη Χώρα του Νείλου Αρχικός σκοπός της ίδρυσης του “Πτολεμαίου” ήταν ο επιστημονικός και διέθετε τρία τμήματα: ένα ιατρικό, ένα δικηγορικό κι ένα πρακτικών επιστημών. Το πιο δραστήριο από τα τμήματα αυτά ήταν το ιατρικό], και του ιατρικού επιστημονικού τμήματός του. Το τμήμα αυτό είχε πάρει τη μορφή μιας ιατρικής εταιρείας, όπου δίνονταν επιστημονικές διαλέξεις, παρουσιάζονταν ιατρικές εργασίες και ελάμβαναν χώρα ενδιαφέρουσες συζητήσεις, όπως λόγου χάρη για τον αγώνα κατά των ναρκωτικών (οπίου και κοκαΐνης), καθώς επίσης και για την θεραπεία της φυματίωσης. (…)Κατά τη διάρκεια των Βαλκανικών (1912-1913) ο Σύλλογος διοργάνωσε κινητό νοσοκομείο, που εστάλη στο ελληνο-βουλγαρικό μέτωπο, όπου οι νοσοκόμες παρείχαν τις υπηρεσίες τους στους τραυματίες. Στους δύο παγκοσμίους πολέμους ο Σύλλογος προσέφερε κινητό χειρουργείο στον «Κυανούν Σταυρό» για τις ανάγκες των στρατιωτών που τραυματίστηκαν μετά τις

αεροπορικές επιδρομές στην Αλεξάνδρεια. Η αγάπη της Αγγελικής Παναγιωτάτου για την επιστήμη αποτυπώθηκε και στον επίλογο της ζωής της, στη διαθήκη της, με την οποία άφησε το σπίτι της, ένα διώροφο ιδιόκτητο κτίριο, απέναντι από το Εβραϊκό Νεκροταφείο της Αλεξάνδρειας, στον “Πτολεμαίο” για να συνεχίσει να μεταλαμπαδεύει γνώση και επιστήμη στις επόμενες γενιές». (Τομαρά-Σιδέρη, στο Women, Gender, and Diasporic Lives).

Το χρυσό μετάλλιο της ΣΚΑΣ του ΔΠΘ έλαβε η Αικατερίνη Μπελεφάντη – Σοφιανού. Η Μεγάλη Αρχόντισσα και Πρέσβειρα Απόδημου Ελληνισμού του Πατριαρχείου Αλεξάνδρειας τιμήθηκε από το ΔΠΘ για την προσφορά και το έργο της στην ανάδειξη του ελληνικού πολιτισμού και της γλώσσας στο εξωτερικό Στην εκδήλωση με τίτλο «Νεοελληνικές Σπουδές στα Βαλκάνια: Η σημασία του ευεργετισμού» που έλαβε χώρα στο Τσανάκλειο Μέγαρο.

Τη Μεγάλη Αρχόντισσα και Πρέσβειρα Απόδημου Ελληνισμού του Πατριαρχείου της Αλεξάνδρειας κ. Αικατερίνη Μπελεφάντη-Σοφιανού τίμησε το απόγευμα της Παρασκευής η Σχολή Κλασικών και Ανθρωπιστικών Σπουδών (ΣΚΑΣ) του Δημοκρίτειου Πανεπιστημίου Θράκης (ΔΠΘ), στην εκδήλωση που συνδιοργάνωσε με τον «Παρατηρητή της Θράκης», την ΚΟΙΝ.Σ.ΕΠ. «Κομοτηνή Εν Δράσει» στην Τσανάκλειο Σχολή. Έναν τόπο που αποτελεί το κύριο «προϊόν» ευεργετισμού του μεγάλου Κομοτηναίου ευεργέτη Νέστορα Τσανακλή, στον οποίο «χρωστά» άλλωστε και το όνομά της και ο οποίος, όπως υπογραμμίστηκε κατά τη διάρκεια της εκδήλωσης «κρατά τη μια άκρη του νήματος που δένει σήμερα την Κομοτηνή με το Κάιρο, ενώ η τιμώμενη κ. Μπελεφάντη-Σοφιανού κρατά την άλλη». Η εκδήλωση άλλωστε ήταν αφιερωμένη στην έννοια του ευεργετισμού που και σήμερα παραμένει κραταιός μέσα από παραδείγματα όπως αυτά της τιμώμενης, για το έργο και της πορεία της οποίας μίλησαν μία σειρά προσκεκλημένων που παρέστησαν, αρχής γενομένης από τον Σεβασμιώτατο Μητροπολίτη Μαρωνείας και Κομοτηνής κ. Παντελεήμονα, ο οποίος στον σύντομο χαιρετισμό του και, αφού καλωσόρισε τον Σεβασμιώτατο Μητροπολίτη Γουινέας κ. Γεώργιο, που εκπροσώπησε και τον Πατριάρχη Αλεξανδρείας, τόνισε για το πρόσωπο της κ. Μπελεφάντη πως «πάντα θα υπάρχουν άνθρωποι που θα μας υπενθυμίζουν πως όποιος αγαπά τον τόπο του και σέβεται τον εαυτό του, είναι αυτός που μπορεί να προσφέρει». Ενθυμούμενος μάλιστα μια ιστορία που του είχαν αφηγηθεί λίγα χρόνια πριν, ο Μητροπολίτης υπογράμμισε πως «θα πρέπει να ζει κανείς και να εργάζεται σε αυτόν τον κόσμο σαν να πρόκειται να ζήσει αιώνια, αλλά και να ετοιμάζεται να φύγει από αυτόν τον κόσμο, σαν η ώρα αυτή να έρθει την επόμενη ημέρα» καλώντας τόσο την κ. Μπελεφάντη όσο και τον Άγιο Γουινέας να νοιώθουν την Κομοτηνή σαν το σπίτι τους. Την εκδήλωση χαιρέτισε ακολούθως ο Γενικός Γραμματέας Απόδημου Ελληνισμού και Δημοσίας Διπλωματίας του Υπουργείου Εξωτερικών κ. Ιωάννης Χρυσουλάκης, ο οποίος έκανε λόγο για μία «σπουδαία Ελληνίδα της διασποράς» η οποία με το έργο και την προσφορά της έχει ευεργετήσει ποικιλοτρόπως και επανειλημμένα τον ελληνισμό τόσο εντός όσο και εκτός της Μητροπολιτικής Ελλάδας. Ο ίδιος στάθηκε στην αξία των νεοελληνικών σπουδών στο εξωτερικό και ειδικά στα Βαλκάνια, εξηγώντας ότι πρόκειται για το «πεδίο συνάντησης των σπουδών που ερευνούν τη νεοελληνική ιστορία και την κοινωνία, ιδιαίτερα δε όσων μελετούν τη γλώσσα, το ελληνικό πνεύμα και τα ελληνικά γράμματα». Σήμερα, όπως εξήγησε, λειτουργούν περίπου 200 έδρες και τμήματα ελληνικών σπουδών σε πανεπιστήμια και ινστιτούτα τρίτων χορών με στόχο αφενός την ανάδειξη της πολυθεματικότητας και διεπιστημονικότητας των σπουδών αυτών και αφετέρου της επίρρωσης της διεθνούς τους διάστασης. «Η κ. Μπελεφάντη πρότυπο ελληνίδας επιχειρηματία και φιλανθρώπου, που διέθεσε το είναι της στην υπηρεσία του Ελληνισμού και του πολιτισμού».

Ο κ. Χρυσουλάκης παραδέχτηκε ότι σήμερα η προώθηση των νεοελληνικών σπουδών βασίζεται σε μεγάλο βαθμό σε ατομικές πρωτοβουλίες, χρηματοδοτήσεις και χορηγίες από Έλληνες και φιλέλληνες υποστηρικτές του Ελληνικού πολιτισμού όπως συμβαίνει με την κ. Μπελεφάντη-Σοφιανού, για να τονίσει πως είναι νευραλγικής σημασίας «να παράσχουμε ουσιαστικά και σύγχρονα κίνητρα ώστε να νοηματοδοτήσουμε με έναν επίκαιρο τρόπο την αξία τους». Μάλιστα αναφερόμενος στις χιλιάδες των Ελλήνων που διαβιούν πλέον στο εξωτερικό ο ίδιος έκανε λόγο για ανθρώπους «που λειτουργούν ως γέφυρες παιδείας και διάδοσης του ελληνικού πολιτισμού» περιγράφοντάς τους ως ένα δυναμικό προς αξιοποίηση για τη σφυρηλάτηση καινοτόμων ενεργειών. Αναφερόμενος, τέλος, στην κ. Μπελεφάντη, ο κ. Χρυσουλάκης έκανε λόγο για ένα «πρότυπο ελληνίδας επιχειρηματία και φιλανθρώπου, που διέθεσε το είναι της στην υπηρεσία του Ελληνισμού και του πολιτισμού», υπογραμμίζοντας πως της αξίζει κάθε τιμή. Τον Δήμο Κομοτηνής εκπροσώπησε ο αντιδήμαρχος Παιδείας και Δια Βίου Μάθησης κ. Γιάννης Κυριαζής ο οποίος στον χαιρετισμό του εξέφρασε τη χαρά και την ικανοποίηση, καθώς και τη συνέχεια της αγαστής συνεργασίας του Δήμου Κομοτηνής και του Δημοκρίτειου Πανεπιστημίου Θράκης. Ο ίδιος υπογράμμισε πως «το ΔΠΘ αποτελεί τη μεγαλύτερη και σπουδαιότερη επένδυση του ελληνικού κράτους στην ακριτική Θράκης», επισημαίνοντας πως διαρκές και πάγιο αίτημα παραμένει η σύνδεσή του με την τοπική κοινωνία. Ο κ. Κυριαζής δεσμεύτηκε για την συνέχεια των προσπαθειών του Δήμου Κομοτηνής για την προαγωγή της συνεργασίας αυτής, ώστε, όπως ανέφερε, «να γευτούν τους καρπούς της τα μέλη της τοπικής μας κοινωνίας», για να καλωσορίσει ακολούθως και την κ. Μπελεφάντη στην Κομοτηνή και το Τσανάκλειο Μέγαρο. Μια γυναίκα που όπως εξήγησε «συνεχίζει την παράδοση των μεγάλων ευεργετών που συνέβαλλαν τα μέγιστα στην ανάδειξη του ελληνικού πολιτισμού και της γλώσσας, καλύπτοντας μάλιστα τα κενά της πολιτείας», σπεύδοντας να υπενθυμίσει μάλιστα ότι η εκδήλωση αυτή λαμβάνει χώρα σε ένα μόλις «προϊόν» της ευεργετικής δράσης του Νέστορα Τσανακλή στην πατρίδα του την Κομοτηνή.

Για το τρίπτυχο γλώσσα, ιστορία και πολιτισμός που συνθέτουν σήμερα τις νεοελληνικές σπουδές ως άλλο προϊόν «πολιτισμικής διπλωματίας» μίλησε στον χαιρετισμό του ο Κοσμήτορας της ΣΚΑΣ κ. Μανόλης Βαρβούνης. Ο ίδιος έκανε μια αναλυτική αναφορά στις έως τώρα συνεργασίες αλλά και προσπάθειες της Σχολής να υπηρετήσει τον στρατηγικό της στόχο να καταστεί κόμβος νεοελληνικών σπουδών στην Νοτιοανατολική Ευρώπη και τη Μέση Ανατολή. Ο ίδιος αναφέρθηκε μάλιστα και σε παραδείγματα όπως αυτό του Καθηγητή Νεοελληνικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Βουκουρεστίου και Επίτιμου Διδάκτορα του ΔΠΘ Tudor Dinu για την ελληνομάθεια στην Ρουμανία, για να υποστηρίξει μάλιστα πως η ελληνική γλώσσα θα έπρεπε για τις νεοελληνικές σπουδές να είναι γλώσσα διεθνής. Όπως έκανε μάλιστα γνωστό η ΣΚΑΣ πριν από λίγο διάστημα κατέθεσε πρόταση προς το Υπουργείο Παιδείας ώστε η ελληνική να αναγνωριστεί ως διεθνής γλώσσα, μαζί με τα αγγλικά και τα γερμανικά, στο έργο των διδασκόντων. Ο ίδιος αναφέρθηκε εκτενώς και στο πρόσωπο της κ. Μπελεφάντη-Σοφιανού που, όπως εξήγησε, είναι το πρόσωπο που συνδέει όλα τα προαναφερθέντα αλλά και τον ευεργετισμό, υπηρετώντας άμεσα και με συνέπεια τις νεοελληνικές σπουδές στην Ρουμανία, αλλά και εκτός αυτής, γνωστοποιώντας πως η ίδια έχει χρηματοδοτήσει την έκδοση της επετηρίδας της ΣΚΑΣ. Το σκέλος των χαιρετισμών «έκλεισε» ο κ. Χρίστος Παπαδόπουλος, Διευθυντής του Ελληνικού Πολιτιστικού Κέντρου Καΐρου, ο οποίος ξεκίνησε την τοποθέτησή του επισημαίνοντας πως «ο μύθος του παραδειγματικού αιγυπτιώτικου ευεργετισμού συνεχίζει να ανθίζει στο ελληνικό τοπίο της σύγχρονης πραγματικότητας και να δίνει καρπούς, ενώνοντας σήμερα την Κομοτηνή με το Κάιρο». «Την μία άκρη την κρατά πάντα ο Νέστορας Τσανακλής» επεσήμανε για να αναφερθεί στο πλούσιο έργο ενός εκ των ιδρυτών της ελληνικής κοινότητας του Καΐρου το όνομα του οποίου όπως και το έργο του παραμένει γνωστό έως και σήμερα. «Αν λοιπόν ο Νέστορας Τσανακλής κρατάει την μία άκρη αυτού του νήματος, την άλλη άκρη την κρατά η κ. Μπελεφάντη-Σοφιανού» ανέφερε, τονίζοντας πως μπορεί η ίδια να μην συναντήθηκε χρονικά με τον Κομοτηναίο ευεργέτη, αλλά πέρασε τα πρώτα χρόνια της ζωής της στον Ιερό Κοινοτικό Ναό των Αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης και «μπολιάστηκε» από τη φήμη αλλά και τις ιδέες του που παρέμεναν ζωντανές. Άλλωστε η κ. Μπελεφάντη-Σοφιανού μαζί με την ελληνική κοινότητα του Καΐρου κατάφεραν τη ριζική ανακαίνιση του ναού «χαρίζοντας» τη συνέχειά του στις γενιές που θα ακολουθήσουν. «Οι Αιγυπτιώτες ευεργέτες νοιάζονται διαχρονικά για τον άνθρωπο, την πολιτισμική μας κληρονομιά και τις σπουδές της ελληνικής γλώσσας» υπογράμμισε ο ίδιος, τονίζοντας πως «το Κάιρο δεν θα σταματήσει ποτέ να τιμά τον Κομοτηναίο ευεργέτη του και να πού σήμερα ήρθε η τιμή να τιμήσει η Κομοτηνή την Καϊρινή ευεργέτιδά της». Της βράβευσης της κ. Μπελεφάντη-Σοφιανού προηγήθηκε η εισήγηση του Επίκουρου Καθηγητή του Τμήματος Ιστορίας και Εθνολογίας του ΔΠΘ κ. Θανάση Κούγκουλου για τα έως τώρα «βήματα» της ΣΚΑΣ προς την επίτευξη του στόχου της να καταστεί κόμβος των νεοελληνικών σπουδών, ενώ ακολούθως η επίσης Επίκουρη Καθηγήτρια του Τμήματος κ. Νάντια Μαχά-Μπιζούμη παρουσίασε το βιβλίο του Tudor Dinu, «Μόδα και πολυτέλεια στη Βλαχία της Ελληνικής Επανάστασης. Πρώτο μισό του 19ου αιώνα» που κυκλοφόρησε από τις Εκδόσεις «Ακρίτα» το 2021, με χρηματοδότηση της κ. Μπελεφάντη. Οι δύο τόμοι του Tudor Dinu για τους Φαναριώτες, την ιστορία και τον πολιτισμό τους, στη Βλαχία και τη Μολδαβία, στα Ρουμανικά, με χορηγία της κ. Μπελεφάντη.

Στην αντιφώνησή του ο Επίτιμος Διδάκτορας του ΔΠΘ Tudor Dinu μίλησε για την έρευνα που διεξήγαγε για τη συγγραφή του βιβλίου, αλλά και του πρώτου τόμου της σειράς, με τίτλο «Οι Φαναριώτες στη Βλαχία και τη Μολδαβία» που, όπως επεσήμανε, αποτελούν «φόρο τιμής σε όσους έχασαν τη ζωή τους κατά την διάρκεια της Ελληνικής επανάστασης». Ο ίδιος με τη σειρά του ευχαρίστησε την κ. Μπελεφάντη για την προσφορά της τονίζοντας πως «με την προσφορά της αφήνει εσαεί στις μέλλουσες γενιές των Ελλήνων την ευκαιρία να γνωρίσουν τα επιτεύγματα των προγόνων τους», ανακοινώνοντας, επίσης, την είδηση της έκδοσης των δύο αυτών τόμων και στα Ρουμανικά από τον μεγαλύτερο εκδοτικό οίκο της Ρουμανίας, τις Εκδόσεις “Humanika”πριν τα μέσα του Απρίλη, επίσης, με την συμβολή της κ. Μπελεφάντη-Σοφιανού. Τον λόγο ακολούθως έλαβε και πάλι ο Κοσμήτορας της ΣΚΑΣ κ. Μανόλης Βαρβούνης ο οποίος εισαγάγοντας την κ. Μπελεφάντη έσπευσε να επισημάνει πως πρόκειται για έναν άνθρωπο που γνωρίζει καλά τι ζητά και αυτό δεν είναι άλλο από την αποτύπωση του ελληνισμού και την προβολή της ελληνικής γλώσσας. «Μέσα στην κ. Μπελεφάντη-Σοφιανού ζει η παράδοση των μεγάλων ευεργετών όπως του Αβέρωφ, του Ζάππα, του Συγγρού, όπως και η ελληνορθόδοξη αρχοντιά» επεσήμανε κάνοντας έπειτα αναφορά τόσο στο φιλανθρωπικό της έργο όσο και στο έργο της για την ανάδειξη του ελληνικού πολιτισμού και των ελληνικών σπουδών. Στην συνέχεια ο ίδιος επέδωσε στην τιμώμενη το χρυσό μετάλλιο για τα 10 χρόνια λειτουργίας της Σχολής Κλασικών και Ανθρωπιστικών Σπουδών του Δ.Π.Θ. το οποίο και παρέλαβε εμφανώς συγκινημένη. Η ίδια στον σύντομο χαιρετισμό της εξήγησε πως η ενίσχυση της χρήσης της ελληνικής γλώσσας στην «καθ’ ημάς Ανατολή όπου μετά την άνθιση της για 2.400 και πλέον χρόνια σήμερα κινδυνεύει να χαθεί» αποτελεί για την ίδια εκπλήρωση των παιδικών της ονείρων. Η κ. Μπελεφάντη παρέλαβε το βραβείο θέλοντας να διαβεβαιώσει πως «θα συνεχίσω ακάθεκτα και για το υπόλοιπο της ζωής μου να ενισχύω την μελέτη και την διάδοση της ελληνικής γλώσσας και του ελληνικού πολιτισμού τόσο στα Βαλκάνια όσο και στην γενέτειρά μου, την Αίγυπτο».

Επίσημη επίσκεψη στην έδρα της Ρ/Καθολικής Εκκλησίας, στο Βατικανό, πραγματοποιεί η ΑΘΜ ο Πάπας και Πατριάρχης Αλεξανδρείας και πάσης Αφρικής κ.κ.Θεόδωρος Β’, κατόπιν προσκλήσεως της Α.Α. του Πάπα Ρώμης κ.κ.Φραγκίσκου.

Στα πλαίσια της επισκέψεως αυτής ο Μακαριώτατος συναντήθηκε το πρωί της 21^ης Ιανουαρίου 2023 με την Α.Α. τον Πάπα κ.κ.Φραγκίσκο, στον οποίο παρουσίασε το πολυμερές ιεραποστολικό και ανθρωπιστικό έργο που αναπτύσσει το παλαίφατο Πατριαρχείο Αλεξανδρείας σε ολόκληρη της Αφρικανική ήπειρο, τα αντικειμενικά προβλήματα, ως και τα αναφυόμενα σε αυτό προσκόμματα.

Οι δύο Προκαθήμενοι επεσήμαναν ότι στην παρούσα χρονική περίοδο, όπου ο πόλεμος, όπως συμβαίνει στην αυταρχικώς βαλλομένη μαρτυρική Ουκρανία, η φτώχεια και η εξαθλίωση, η κλιματική αλλαγή, το προσφυγικό πρόβλημα, η προστασία των δικαιωμάτων του ανθρώπου και η κοινωνική ανισότητα, η προστασία της παιδικής ηλικίας και της γυναίκας, ο θρησκευτικός φονταμενταλισμός, η κρίση αρχών και αξιών κ.α., ο κοινός αγώνας όλων αποτελεί μονόδρομο, πρωτίστως των πνευματικών ταγών, για την προώθηση  της αλληλεγγύης και της αδελφοσύνης των λαών, εν επιγνώσει ότι η ίδια η ζωή της Εκκλησίας είναι η μεγάλη επανάσταση στον χώρο των ανθρωπίνων σχέσεων, της προστασίας, της ιερότητος και της ωραιότητος του προσώπου και της αναδείξεως του εν Χριστώ αιωνίου προορισμού του.

Στην συνάντηση παρέστησαν ο Εκλαμπρότατος Καρδινάλιος κ. Kurt Koch, Πρόεδρος του Ποντιφικού Συμβουλίου για την Προώθηση της Χριστιανικής Ενότητας, ο Σεβ. Επίσκοπος κ. Brian Farell και ο Πανοσιολ. Monsignor Andrea Palmieri, Γραμματεύς και Υπογραμματεύς αντιστοίχως του ανωτέρω Συμβουλίου, οι Σεβασμιώτατοι Μητροπολίτες Γουϊνέας κ. Γεώργιος, Μποτσουάνας κ. Γεννάδιος και Ναυκράτιδος κ. Παντελεήμων και η Εριτ. κα. Αικατερίνη Σοφιανού, Αρχόντισσα του Πατριαρχικού Θρόνου.

Το μεσημέρι η Α.Α. ο Πάπας Φραγκίσκος παρέθεσε γεύμα προς τιμήν του Μακαριωτάτου Πάπα και Πατριάρχου Αλεξανδρείας και πάσης Αφρικής κ.κ.Θεοδώρου Β’.

https://hfc-worldwide.org/athens/opus-alexandrinum/?fbclid=IwAR20QpLhnSlxm2Vnyx3RYV2gVBsNWVjEtTJ7jw4rOvga3bxtgA_RDBUhPw8

Ίδρυμα Πολιτισμού Αλεξάνδρειας

Πρόλογος

Το ενδιαφέρον για τη μουσική ζωή και δημιουργία του Ελληνισμού της Αλεξάνδρειας είναι συνυφασμένο με το ευρύτερο ενδιαφέρον για τη συγκλονιστική ιστορία της υπέρλαμπρης πόλης, για τον κοσμοπολιτισμό της, καθώς και για την καθοριστική συμβολή του ελληνικού στοιχείου στην ακμή της, τόσο στην αρχαιότητα όσο και στους νεότερους χρόνους.

Έναυσμα για την έρευνα και την ηχογράφηση μουσικών έργων που σχετίζονται με την Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου στάθηκε η πρόσκληση του Ελληνικού Ιδρύματος Πολιτισμού (ΕΙΠ) Αλεξανδρείας για μια σειρά συναυλιών στην Αλεξάνδρεια και το Κάιρο. Έτσι ξεκίνησε η επισταμένη αναζήτηση λόγιας αλεξανδρινής μουσικής που θα μπορούσε να ερμηνευτεί στο φλάουτο και το πιάνο. Η επιλογή του φλάουτου δεν στερείται εξάλλου συμβολισμού, καθότι ο αυλός υπήρξε το όργανο στο οποίο έδειχναν ιδιαίτερη προτίμηση οι διανοούμενοι της ελληνιστικής και ρωμαϊκής Αλεξάνδρειας.

Η πανδημία του κορωνοϊού ανέτρεψε τα σχέδια των προγραμματισμένων για το 2020 συναυλιών στην Αίγυπτο. Αναμένοντας ευμενέστερες συνθήκες που θα επέτρεπαν και πάλι την ασφαλή πραγματοποίηση διαπολιτισμικών ανταλλαγών και δρώμενων, σκεφτήκαμε να καταγράψουμε ηχητικά ένα μικρό μέρος του πλούσιου υλικού που απέφεραν οι έρευνες. Ύστερα από ανάθεση του ΕΙΠ Αλεξανδρείας και με την υποστήριξη του Τμήματος Μουσικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Αθηνών που μας παραχώρησε το Στούντιο Ήχου, τον Ιανουάριο του 2021 ηχογραφήσαμε μαζί με τον πιανίστα Απόστολο Παληό συνθέσεις Ελλήνων που κατάγονται από ή/και δραστηριοποιήθηκαν στην Αλεξάνδρεια (Μαρία Σιδεράτου, Γιάννης Χρήστου, Μιχάλης Ροζάκης, Γιάννης Αυγερινός), καθώς και έργα Ελλήνων μουσουργών που συνέθεσαν πάνω σε ποίηση του Κωνσταντίνου Καβάφη (Δημήτρης Μητρόπουλος, Αργύρης Κουνάδης, Θόδωρος Αντωνίου, Κωστής Κριτσωτάκης). Η μεσόφωνος Ειρήνη Καράγιαννη συνέβαλε στο πόνημα ερμηνεύοντας –χαρακτηριστικά της εποχής– αλεξανδρινά τραγούδια (Σπυρίδων Παπασταθόπουλος, Πέτρος Ιωαννίδης, Παναγιώτης Τσαμπουνάρας).

Τόλμησα στο φλάουτο –με την επίνευση των οικογενειών των συνθετών και των εμπλεκόμενων φορέων– την ελεύθερη απόδοση τραγουδιών των Μητρόπουλου, Χρήστου και Κουνάδη. Ενθάρρυνση για αυτό αποτέλεσε η πεποίθηση πως η δύναμη της μουσικής τους είναι τέτοια ώστε η μουσική να μπορεί να σταθεί αυτοτελής (χωρίς τον ποιητικό λόγο) και να αποδίδει εντούτοις στο έπακρο τις δονήσεις των στίχων. Κι αυτό γιατί τα τραγούδια τούτα εμπεριέχουν εκείνη τη δυναμική με την οποία τα αριστουργήματα οργανικής μουσικής –όπως π.χ. το «Πρελούδιο στο Απομεσήμερο ενός Φαύνου» του Claude Debussy (το βασισμένο στην ποίηση του Stéphane Mallarmé)– επιτυγχάνουν και παρατείνουν τα συναισθήματα που προξενεί η ποίηση.

Για την προθυμία να μοιραστούν μαζί μου υλικό και γνώση ευχαριστώ θερμά:

• Το Τμήμα Μουσικών Σπουδών της Φιλοσοφικής Σχολής του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστήμιου Αθηνών και την πρόεδρό του καθ. Αναστασία Γεωργάκη για την παραχώρηση του Στούντιο Ήχου του ΤΜΣ.
• Τη Μουσική Βιβλιοθήκη «Λίλιαν Βουδούρη» του Συλλόγου «Οι Φίλοι της Μουσικής», και ιδιαίτερα τη διευθύντριά της Στεφανία Μεράκου, για τις παρτιτούρες αλεξανδρινών τραγουδιών, τις πληροφορίες για τους συνθέτες και την αλληλογραφία Μητρόπουλου-Καβάφη.
• Το Ελληνικό Λογοτεχνικό και Ιστορικό Αρχείο του Μορφωτικού Ιδρύματος της Εθνικής Τράπεζας (ΕΛΙΑ-ΜΙΕΤ), και ιδιαίτερα την υπεύθυνη του Αρχείου Φωτογραφίας/Τμήματος Ελληνισμού Αιγύπτου Ματθίλδη Πυρλή, για την παραχώρηση ιστορικού φωτογραφικού υλικού από την πόλη της Αλεξάνδρειας.
• Την Αμερικανική Σχολή Κλασικών Σπουδών στην Αθήνα, και ιδιαίτερα τη διευθύντρια των Αρχείων της ΑΣΚΣΑ Ναταλία Βογκέικωφ-Brogan, για τη συναίνεση στην ηχογράφηση έργου του Δημήτρη Μητρόπουλου.
• Τη μουσικό και συγγραφέα Μάρω Φιλίππου για την εξιστόρηση βιωμάτων της σχετικά με τη μουσική ζωή στην Αίγυπτο.
• Τον Νίκο Νικηταρίδη, ερευνητή και συγγραφέα της ιστορίας των Αιγυπτιωτών Ελλήνων, για τις πληροφορίες σχετικά με τη ζωή των Ελλήνων στην Αίγυπτο.
• Τον Παναγιώτη Κουνάδη, συλλέκτη, ερευνητή του ελληνικού τραγουδιού και ιδρυτή του «Αρχείου Κουνάδη», και τον Λεονάρδο Κουνάδη, πρόεδρο του αρχείου και επιμελητή του «Εικονικού Μουσείου του Αρχείου Κουνάδη» για τα ηχογραφήματα αλεξανδρινών τραγουδιών, καθώς και για τις πληροφορίες για τον Αργύρη Κουνάδη.
• Τον Θωμά Ταμβάκο, μουσικογράφο, κριτικό, ερευνητή, συγγραφέα και ιδρυτή του «Αρχείου Ελλήνων Μουσουργών Θωμά Ταμβάκου», για τις παρτιτούρες αλεξανδρινών έργων και τις πληροφορίες για τους συνθέτες.
• Τον Γιώργο Κωνστάντζο, μουσικολόγο, ερευνητή και ιδρυτή του «Αρχείου Ελληνικής Μουσικής Γεώργιος Κωνστάντζος», για την παραχώρηση υλικού.
• Την Αιγυπτιώτισσα πιανίστα Φιφίκα Μπρουσιανού για την παραχώρηση υλικού από το προσωπικό της αρχείο και τις αφηγήσεις βιωμάτων της στην Αλεξάνδρεια.
• Τον συνθέτη Γιάννη Αυγερινό για τη συναίνεση στην ηχογράφηση έργου του, τις αφηγήσεις βιωμάτων του στην Αλεξάνδρεια, καθώς και την πολύτιμη βοήθεια στην εύρεση υλικού.
• Την οικογένεια Χρήστου για τη συναίνεση στην ηχογράφηση έργου του Γιάννη Χρήστου.
• Την οικογένεια Κουνάδη, και ιδιαίτερα την Anke Kounadis, για τη συναίνεση στην ηχογράφηση έργου του Αργύρη Κουνάδη και τις πληροφορίες για τον συνθέτη.
• Την οικογένεια Ροζάκη, και ιδιαίτερα την Ελένη Αναστασίου, για τη συναίνεση στην ηχογράφηση έργου του Μιχάλη Ροζάκη και τις πληροφορίες για τον συνθέτη.
• Τον συνθέτη Κωστή Κριτσωτάκη για τη συναίνεση στην ηχογράφηση έργου του.
• Τον συνθέτη Γουίλιαμ Αντωνίου για τη συναίνεση στην ηχογράφηση έργου του Θόδωρου Αντωνίου.
• Τον συνθέτη Σάββα Τσιλιγκιρίδη, συνεργάτη του Θόδωρου Αντωνίου, για τις παρτιτούρες και τις πληροφορίες για τον συνθέτη Αντωνίου.

Τα κείμενα συντάχθηκαν με σκοπό να συνοδεύσουν την ηχογράφηση. Η έρευνα αποκαλύπτει συνεχώς νέες ενδιαφέρουσες πηγές και υλικό. Η παρούσα καταγραφή δεν είναι παρά μια ενδεικτική των δυνατοτήτων απόπειρα.

Της Ναταλίας Γεράκη